Shrinking Space: de civiele ruimte krimpt

Mensenrechtenverdedigers onder druk

Overal ter wereld komen activisten op voor rechtvaardigheid. Via protestacties, betogingen, gesprekken voor beleidsbeïnvloeding, rechtszaken… eisen ze veiligere werkomstandigheden, waardige lonen en arbeidsvoorwaarden, gendergelijkheid, toegankelijke gezondheidszorg, een rechtvaardige klimaattransitie en meer. Maar mensenrechten verdedigen gebeurt jammer genoeg niet altijd zonder gevaar. De druk op activisten en de vijandige reactie op protesten nemen wereldwijd toe.

Van verstrengde aanvraagprocedures en administratieve rompslomp bij betogingen tot ontslagen worden door je werkgever, gaat het nog verder tot intimidatie, geweld en zelfs moordaanslagen op activisten en syndicalisten… Het recht op protest en op vrije meningsuiting staat meer en meer onder druk. Steeds vaker grijpen autoritaire leiders de macht en worden kritische stemmen onderdrukt. Zo krijgen mensenrechtenverdedigers minder ruimte om deel te nemen aan het publieke debat en de samenleving mee vorm te geven.

Opkomen voor je rechten is een basisrecht

Het recht op protest, het recht op vereniging en het recht op vrije meningsuiting zijn allemaal mensenrechten die ingeschreven staan in de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. Ze vormen de basis van een gezonde democratie en zijn noodzakelijk voor duurzame ontwikkeling en sociale vooruitgang. Maar wereldwijd liggen die rechten onder vuur.

Het Federaal Instituut voor de Rechten van de Mens (FIRM) concludeerde in haar jaarverslag over 2024 dat Belgen steeds minder ruimte hebben om zich vrij te uiten, te betogen en zich maatschappelijk te engageren. Aan de hand van concrete vaststellingen waarschuwt het FIRM voor “de toenemende druk op dit fundamentele recht, dat nochtans essentieel is in een democratische samenleving”.

Verschillende vormen van onderdrukking

In verschillende landen en regio’s in de wereld neemt shrinking space een andere vorm aan. ‘Hier in België is het toch helemaal niet zo erg’, hoor je vaak zeggen. Nee, we worden hier nog niet afgeperst en geïntimideerd door zogenaamde beschermingsmaffia’s zoals in Zuid-Afrika en bomaanslagen op huizen van vakbondsleiders zoals in Peru zijn we hier gelukkig nog niet gewoon. Maar GAS-boetes, aanhoudingen, politiegeweld en –intimidatie bij vreedzame betogingen, SLAPP’s… zijn hier wel al dagelijkse kost. Ook het gebruik van gezichtsherkenning op openbare plaatsen – bij betogingen – en het belastbaar maken van syndicale premies zijn vormen van shrinking space die onze vrijheden beknotten.

Bovendien is België geen bubbel. Wat in andere landen gebeurt, beïnvloedt ons en omgekeerd. In landen zoals El Salvador en Peru bemoeilijken repressieve anti-ngo-wetten de internationale steun van ngo’s, zoals die van FOS. Met de grote investeringen in defensie ten koste van ontwikkelingssamenwerking, gaan we ook Nederland en haar extreemrechtse regering achterna. De algemene tendens van verrechtsing en de afbraak van de democratie draait op heel veel verschillende plaatsen op volle gas, en ook hier riskeren we in zo’n rechtse stroomversnelling terecht te komen. Zo zien we bijna de hele Centraal-Amerikaanse regio al afglijden in autoritaire regimes, met dramatische gevolgen. In vele landen heerst er bovendien een klimaat van straffeloosheid. Dat voedt de shrinking space en het klimaat van angst en onderdrukking alleen maar.

Negatief beeld

Mensrechtenverdedigers worden ook vaak afgeschilderd als ambetante relschoppers en criminelen. Die stigmatisering en negatieve framing in de media ondermijnt hun legitimiteit.

We weten allemaal: samen staan we sterker dan alleen. Verschillende activisten verenigen zich dan ook vaak in vakbonden, ngo’s en andere organisaties. Maar ook die krijgen steeds vaker te maken met onbegrip en beperkingen die hen opgelegd worden. Zo wordt het door restrictieve wetten steeds moeilijker om wettelijk erkend te worden en financiering te krijgen. Sommige wetten gaan zelfs nog een stapje verder en verbieden of verhinderen specifieke activiteiten, zoals protesteren.

Al die vormen van onderdrukking leiden tot een klimaat van angst en zelfcensuur, waarin mensen bang zijn om hun mening te uiten en onrecht aan te kaarten.

Wij eisen

• Een beleid dat ruimte schept voor maatschappelijke organisaties en activisten, zowel in België als in onze partnerlanden.
• Gesprekken tussen beleidsmakers en onze partners om de problematieken aan te kaarten in het land/de regio in kwestie.
• Mogelijkheden tot samenwerkingen met andere ngo’s of netwerken om krachten te bundelen en druk uit te oefenen op beleidsvlak.

Definities

Shrinking space

De toenemende beperkingen voor maatschappelijke organisaties, activisten en geëngageerde mensen om zich vrij te uiten, te organiseren en deel te nemen aan publieke en politieke processen. Hoewel dit fenomeen het meest zichtbaar is in autoritaire staten, vormt het ook een probleem in België.

 

Maatschappelijk middenveld

Het maatschappelijk middenveld of kortweg middenveld wordt gevormd door verschillende organisaties in de sectoren van welzijn, sociale economie en het sociaal-cultureel werk. Het middenveld beweegt tussen overheid, markt en gemeenschappen en burgers. Middenveldorganisaties beschermen de rechten van mensen, in het bijzonder mensen in kwetsbare situaties zoals minderheidsgroepen en zij die geen (politieke) stem hebben of niet gehoord worden.

Civiele ruimte (ruimte voor het middenveld / democratische ruimte)

• bewegingsvrijheid van burgers in de publieke ruimte
• maatstaf voor het vrije en democratische karakter van een samenleving
• duidt aan binnen welke maatschappelijke context en volgens welke regels mensen zich kunnen verenigen, organisaties oprichten, activiteiten organiseren, kritiek formuleren op het beleid en alternatieven naar voren schuiven

De civiele ruimte wordt ge(re)creëerd door interactie tussen middenveldactoren en de rest van de samenleving.

 

SLAPP’s

‘Strategic Lawsuits against Public Participation’ zijn rechtszaken die worden aangespannen om individuen, groepen of organisaties te intimideren en hun (financiële) middelen, capaciteit en energie af te zwakken. Zulke rechtszaken zijn bedoeld om maatschappelijke waakhonden, zoals ngo’s, het zwijgen op te leggen of organisaties zelfs volledig uit de weg te ruimen.