Zuid-Afrika

Tegenwoordig heeft Zuid-Afrika een relatief stabiele gemengde economie, die put uit zijn vruchtbare landbouwgronden, overvloedige minerale hulpbronnen, toeristische bezienswaardigheden en hoogontwikkeld intellectueel kapitaal. Het land heeft drie hoofdsteden, met de uitvoerende, gerechtelijke en wetgevende takken van de overheid gevestigd in respectievelijk Pretoria, Bloemfontein en Kaapstad. De grootste stad is Johannesburg. Ze wordt algemeen beschouwd als het economische centrum van Zuid-Afrika én het Afrikaanse continent. Buiten de grootstedelijke gebieden zijn de meeste steden klein en dienen ze mijnbouwgemeenschappen of omliggende landelijke gebieden.

Zuid-Afrika heeft een duale economie met een van de hoogste, aanhoudende ongelijkheidscijfers ter wereld. De ongelijkheid wordt in stand gehouden door de erfenis van de apartheid en de aard en het tempo van de economische groei, die mensen niet uit de armoede probeert te halen en onvoldoende banen genereert. De structurele uitdagingen voor de Zuid-Afrikaanse economie zijn nog groter geworden door de coronapandemie. De inkomensongelijkheid is verder vergroot en de intergenerationele mobiliteit is laag. Ongelijkheden worden dus van generatie op generatie doorgegeven met weinig verandering in de loop van de tijd. Een eventuele toename van de welvaart van huishoudens wordt ernstig beperkt door de stijgende werkloosheid, die in het vierde kwartaal van 2021 een ongekende 35,3% bereikt heeft. Het werkloosheidspercentage is het hoogst onder jongeren tussen 15 en 24 jaar, met ongeveer 66,5%.

Daarnaast staat Zuid-Afrika nog steeds voor heel wat sociale uitdagingen, zoals stijgende criminaliteitscijfers, etnische spanningen, vreemdelingenhaat, grote verschillen in huisvesting en onderwijskansen en discriminatie op basis van geslacht. Verder hebben steeds meer werknemers een onzekere job, die hen amper arbeidsrechten en sociale bescherming biedt. Nochtans heeft Zuid-Afrika een uitgebreid kader voor arbeidsrechten en sociale bescherming dat verschillende wetten, codes en voorschriften omvat. Die betreffen allerlei aspecten van de relatie tussen werkgever en werknemer, en bevatten bepalingen over de uitbanning van dwangarbeid, de vrijheid van vereniging, collectieve onderhandelingen en arbeidsverhoudingen, en arbeidsvoorwaarden. Het socialezekerheidsstelsel van Zuid-Afrika steunt op drie pijlers: sociale subsidies, verplichte verzekeringen en vrijwillige particuliere verzekeringen.

Hoewel het Zuid-Afrikaanse kader voor sociale bescherming verweven is met de fundamentele beginselen van mensenrechten en arbeidsrechten, houdt de ontwikkeling ervan geen gelijke tred met de versoepeling en flexibilisering van banen en de veranderende arbeidswereld. Bijgevolg hebben veel werknemers geen enkele bescherming en heel weinig juridische middelen wanneer mensen- of arbeidsrechten worden geschonden. Tijdelijke werknemers kunnen bijvoorbeeld vergelijkbare rechten hebben als werknemers in vaste dienst, maar krijgen moeilijk toegang tot sociale bescherming vanwege de strenge toelatingscriteria.

In het verleden speelden de Zuid-Afrikaanse vakbonden een dubbele rol. Ze vochten voor betere arbeidsomstandigheden én voor politieke bevrijding. Ze gingen verder dan het beschermen van de rechten van werknemers en droegen bij aan de bredere nationale ontwikkelingsagenda. Hun rol is de afgelopen decennia langzaam veranderd, onder andere door het verlies van geloofwaardigheid als gevolg van beschuldigingen van corruptie tegen prominente vakbondsleden, de krimpende ruimte voor het maatschappelijk middenveld, de veranderende wereld van werk en een krimpende arbeidsmarkt. Desondanks blijven de vakbonden heel invloedrijk en spelen ze nog altijd een belangrijke rol in het organiseren van werknemers. Hoewel de rol van de traditionele vakbonden wordt erkend, komen ook nieuwe vormen van organiseren op, zoals advieskantoren voor werknemers. Opmerkelijk is dat die advieskantoren hiaten binnen de traditionele arbeidersbeweging aanpakken, in het bijzonder de organisatie van gelegenheidswerknemers. De traditionele vakbonden zijn zich daar weinig mee bezig.

Arbeidsmigranten maken integraal deel uit van de beroepsbevolking in de Zuid-Afrikaanse voedsel-, dranken- en textielsector. De meeste van hen komen uit Mozambique, Lesotho en Zimbabwe. Ze worden voornamelijk gedreven door economische tegenspoed en politieke instabiliteit. Naast migranten die van buiten de grenzen komen, kent Zuid-Afrika veel interne migratie, voornamelijk gedreven door economische factoren. Die migranten worden meestal niet geregistreerd en worden geconfronteerd met onder meer armoede, seksuele intimidatie en xenofobie. Terwijl de vreemdelingenhaat vroeger beperkt bleef tot de gemeenschappen, is ze de laatste tijd doorgedrongen tot het staatsbeleid. Het huidige immigratiebeleid van Zuid-Afrika sluit migranten uit, vooral die uit andere Afrikaanse landen.

De gezondheidszorg in Zuid-Afrika is verdeeld over een privaat en een publiek systeem, wat de ongelijkheid in het land bevestigt en versterkt. De openbare gezondheidszorg zorgt voor het grootste deel van de patiënten (80%), maar ontvangt ongeveer dezelfde hoeveelheid middelen als de particuliere sector, die slechts 20% van de patiënten bedient. De regering onderschrijft officieel het belang van burgerparticipatie en basisgezondheidszorg, maar in de praktijk ontbreekt het aan financiering en steun. Gezondheidsorganisaties spreken ondertussen van een ware gezondheidscrisis. Ten opzichte van het Zuid-Afrikaanse bbp is de levensverwachting (59 jaar) laag, de moeder- en kindersterfte hoog en eist een zware ziektelast zijn tol, zowel door overdraagbare (hiv/aids, tbc) als niet-overdraagbare (obesitas, diabetes) aandoeningen.

FOS in Zuid-Afrika

We werken al meer dan twintig jaar in Zuid-Afrika. Door samen te werken met lokale organisaties streven we naar betere werk- en leefomstandigheden voor werknemers in de landbouwsector, de informele sector en onder huishoudelijk personeel. Zo hebben we een netwerk ontwikkeld van partners die een diep begrip hebben van de omgeving waarin ze opereren.

Voor het programma 2022-2026 hebben we gender geïdentificeerd als hoofdthema voor zuidelijk Afrika, inclusief Zuid-Afrika. Het programma erkent gendergelijkheid als basis voor het bereiken van duurzame ontwikkeling. We besteden aandacht aan het begrijpen van intersectionaliteit en de vele kwetsbaarheden waarmee vrouwen en de LGBTI+ gemeenschap worden geconfronteerd binnen de context van wereldwijde en lokale ongelijkheid. We streven naar wereldwijde solidariteit waarin gendergelijkheid een norm is, waarbij iedereen dezelfde waarden en kansen geniet, ongeacht geslacht, sociale klasse, leeftijd of etniciteit.

Het FOS-programma voor waardig werk onderschrijft daarom een inclusieve benadering van duurzame ontwikkeling. De interventies moeten bijdragen aan billijke toegang tot natuurlijke hulpbronnen, welvaart en welzijn voor iedereen.

Tine CornillieRegionaal coördinator Zuidelijk-Afrika Thibaud DezynDiensthoofd ProgrammaConnie MussumirProgrammamedewerker Mozambique & Zuid-Afrika