Op 30 juli kiest de bevolking van Zimbabwe een nieuwe president en parlement. Terwijl president Robert Mugabe halfweg vorig jaar de touwtjes nog stevig in handen had, gebeurde er in november een ‘coup de theatre’ waarbij Mugabe werd afgezet (officieel nam hij zelf ontslag) in het voordeel van Emmerson Mnangagwa. Het was het resultaat van een lange twist tussen twee machtsgroepen binnen de regeringspartij ZANU-PF: een ‘nieuwe’, jongere groep onder leiding van Grace, de vrouw van Mugabe, en de andere meer oudgedienden en veteranen onder leiding van Mnangagwa. De ‘indigenisation law’ van Mugabe, een wet op maat van Grace Mugabe en haar kliek die een 51% Zimbabwaans aandeelhouderschap eist van alle bedrijven, zorgde uiteindelijk voor de omwenteling. Het was dan ook een van de eerste maatregelen die meteen door Mnangagwa werd teruggedraaid.
President Mnangagwa voorspelt vrije, eerlijke en geloofwaardige verkiezingen. De Europese Unie maakte onlangs haar observatieteam voor de verkiezingen bekend. Maar zullen deze verkiezingen wel echt vrij zijn? En worden er wel genoeg factoren door buitenlandse observatiemissies in rekening gehouden om te spreken van ‘vrije verkiezingen’? De vakbondsorganisaties waar FOS in Zimbabwe mee samenwerkt, verenigd onder de federatie Zimbabwe Congress of Trade Unions (ZCTU), blijven kritisch maar reiken ook de hand uit.
Eerlijke verkiezingen?
Geen enkele verkiezing in de afgelopen 30 jaar bleef onbetwist. De aanklachten waren veelvoudig en divers: gebruik van geweld, intimidatie, stemmen afkopen en regelrechte fraude door de verkiezingsorganen. In de eerste ronde van de verkiezingen in 2008 won oppositieleider Tsvangirai van de partij MDC-T, waarna het leger tussenkwam en een nieuwe ronde werd gehouden met veel geweld als gevolg. De daaropvolgende verkiezingen in 2013 werden met 61% weer een grote overwinning voor Mugabe, maar werd wederom betwist door de oppositie.
Sinds medio 2017 vinden de voorbereidingen voor de geharmoniseerde verkiezingen van 2018 plaats. Zullen ze echt eerlijk zijn? De oppositiepartijen, samengebracht in de Nationale Kieshervormingsagenda (NERA), hebben opgeroepen tot belangrijke hervormingen, zoals een volledige herziening van de kiezersrol en transparantie over het printen van de stembrieven. De eisen zijn echter tot nu toe verworpen. Traditionele dorpsleiders worden met dure cadeaus in het gareel gehouden. Een groot deel van de jongeren die dit jaar 18 zijn geworden kunnen niet stemmen door een vroege registratieplicht en de diaspora, die met haar geldtransfers voor een belangrijke inkomstenbron voor buitenlandse valuta zorgt, kan ook nog steeds niet deelnemen. Regeringspartij ZANU-PF behoudt de grootste toegang tot de media en domineert momenteel met haar campagne het straatbeeld. Positief was wel het gebruik van een biometrisch systeem met vingerafdrukken bij de kiezersregistratie om zogenaamde ‘spookstemmen’ eruit te houden.
Hoe werken de verkiezingen? Zimbabwe stemt maandag zowel voor de president (in twee rondes) als voor het huis van afgevaardigden. Het Zimbabwaanse electoraal systeem voor het parlement is gebaseerd op het Britse. Per kiesdistrict is er slechts een winnaar. Het is een structuur die de grootste partijen in stand houdt. Er zijn wel gegarandeerde plaatsen voor vrouwen (60 uit 270 zitjes). Uit die 270 zullen 60 senatoren gekozen worden, daaraan worden er twee met een fysieke beperking en 18 traditionele leiders toegevoegd. Aan de parlementsverkiezingen doen nu 55 politieke partijen mee. Voor de functie als president zijn er 23 kandidaten.
Dialoog met middenveld
Oppositieleider Morgan Tsvangirai overleed helaas begin dit jaar. Het is voorlopig nog koffiedik kijken welke plannen zijn opvolger, Nelson Chamisa, heeft. Hij bewees reeds retorisch sterk begaafd te zijn, maar is er door zijn politiek opportunisme voorlopig nog niet in geslaagd de volledige partij achter hem te scharen. Anders dan Tsvangirai heeft Chamisa geen vakbondsverleden, traditioneel een sterke tegenstem in het debat in Zimbabwe. Gezien de moeilijke economische toestand van het land valt het ook af te wachten of Chamisa de roep van buitenlandse investeerders voor meer (arbeids)flexibilisering zal kunnen negeren. De ‘primary elections’, waarbij vele oudgedienden van ZANU-PF verloren van nieuwe personen, tonen echter een verdeeldheid binnen de ZANU-PF aan. Wellicht wil de meerderheid van de Zimbabwanen verandering. Dat kan kansen bieden voor de oppositie.
Toch zijn velen uit het middenveld pessimistisch. De militaire interventie van november 2017 maakte de politieke bemoeienis van het leger pijnlijk duidelijk. Ten tijde van de landhervorming waren reeds legergeneraals, militair personeel, rechters en politici de directe begunstigden geweest. ZANU-PF wordt achter de schermen nog steeds strak geleid door het leger. Dat maakt voor veel Zimbabwanen de verkiezingen een ‘non-event’. Ze hopen vooral dat het geweld uitblijft en dat hun dagelijkse problemen worden aangepakt. Die problemen zijn niet mals: een gebrek aan cash, hoge werkloosheid en informaliteit, lage lonen, een achteruitgaande gezondheidszorg, vertraagde of geen uitbetaling van lonen en ga zo maar door.
“Veel Zimbabwanen hopen vooral dat het geweld uitblijft en dat hun dagelijkse problemen worden aangepakt”
Ook buitenlandse mogendheden laten zich verblinden door een sterke leider die stabiliteit brengt. Daarbij zijn fundamentele rechten, zoals arbeidsrechten en recht op gezondheid, van secondair belang. Mnangagwa reikt de hand naar de blanke landeigenaars, maar deed nog niet hetzelfde met het middenveld. Het blijft echter noodzakelijk om het middenveld sterker te betrekken bij het uitstippelen van het beleid voor de toekomst.
De vakbonden staan open voor dialoog en willen samenwerken naar een (her)formalisering van de economie, waarbij alle Zimbabwanen baat hebben. Vakbondskoepel ZCTU toont zich alleszins strijdvaardig om de rechten van de gewone Zimbabwaan te blijven verdedigen. De komende jaren zullen cruciaal zijn in hoeverre die mee geniet van het herstel van de economie van het land.