Wie is wie?
President Evo Morales en regeringspartij MAS (Movimiento al Socialismo) zijn sinds januari 2006 aan de macht, een unicum in een land dat sinds zijn onafhankelijkheid in 1825 maar liefst 180 staatsgrepen kende. “Ooit wordt deze klote-indiaan uw president”, zei hij in 1995 tegen een militair toen hij nog maar eens een nacht in de gevangenis doorbracht. Morales was als leider van de cocaboeren uit Cochabamba een spilfiguur in de onrusten die Bolivia tussen 2000 en 2005 tekenden. Hij werd de eerste inheemse president van het land en deed met zijn radicale linkse en anti-imperialistische discours velen dromen van een inheems, socialistisch paradijs. Sinds hun eerste verkiezingsoverwinning regeert de MAS tot vandaag met een absolute meerderheid.
De oppositie heeft het laatste decennium amper iets kunnen waarmaken. Ze blinkt uit in verdeeldheid en trekt ook nu radeloos naar de kiezer. Het ontbreekt hen aan ideeën en politieke visie, dat wordt nog maar eens pijnlijk duidelijk tijdens deze verkiezingscampagne. Daarom grijpen ze maar al te graag terug naar identitaire – en veiligheidsslogans. En als dat niet lukt, probeert men de kiezer te overhalen met de anti-Moralesstem. Carlos Mesa, president van 2003 tot 2005, is de belangrijkste uitdager van Morales. Hij deed Frans president Macron na en richtte Comunidad Ciudadana op. “Het is geen partij, maar een beweging”, herhaalt Mesa keer op keer. En net zoals bij Macron is het niet meteen duidelijk waar Mesa voor staat en welke kant hij uit wil met Bolivia. Dat blijkt ook uit de peilingen, een stem voor Mesa is vooral een anti-Moralesstem. Mesa voert campagne tegen Morales, en niet vóór zichzelf.
Hoe slaagde Morales er in de langst dienende Boliviaanse president ooit te worden en hoe wil hij hier nog een verlengstuk aan breien? Wat is het antwoord van Carlos Mesa, welke stem moet hem aan de macht brengen? En tenslotte, wie zal het halen? Een analyse.
Evo bouwt een zuil
Bolivia anno 2019 is niet te vergelijken met het Bolivia van 2005. De inheemse president was en is voor sommigen nog steeds de vergelding voor 500 jaar (neo)koloniaal bestuur. “Onze broeder Evo”, hoor je inheemse boerenorganisaties Bartolina Sisa en CSUTCB nog steeds zeggen. Vrij vertaald: “hij is van ons”. Na honderden jaren van onderdrukking, misprijzen en racisme was Morales voor de inheemse plattelandsbevolking zowaar een messias.
“Ondertussen is er een nieuwe Aymara-bourgeoisie ontstaan, ze migreerden van het platteland en werden succesvolle ondernemers”, zegt antropoloog Xavier Albó. De Aymara indígenas, aangestuwd door hún president, hebben hun cultuur omarmd en zijn intussen beruchte, kapitalistische comercanten. Dat emancipatieproces is onomkeerbaar en hoewel er binnen die Aymara bourgeoisie meer en meer kritische stemmen over Evo klinken, is de groep voor Morales van electoraal levensbelang. Op het platteland scoort Morales in de huidige peilingen boven de 40% en haalt Mesa amper de helft van zijn rivaal. “Broeder Evo heeft ons leven verbeterd”, zegt Rosalia, poetsvrouw van inheemse komaf die in El Alto woont. “In mijn wijk zal de meerderheid voor hem stemmen. En weet je waarom? Omdat het nieuwsanker op tv nu ook onze kleding draagt, omdat wíj nu ook in het parlement zitten. Omdat de man of vrouw achter het gemeenteloket uit onze wijk komt.” De democratisering van de staat, zou Chantal Mouffe zeggen.
Als een volleerd tjeef slaagde Morales er in zijn achterban tevreden te houden en aan zich te binden. Zo richtte hij de nationale adviesraad CONALCAM op. In die raad zetelen de belangrijkste inheemse, syndicale en boerenorganisaties. Bijna elke week zit de raad samen met hún president. “Afstemmen met de basis”, zou CD&V zeggen. Maar voor sommige politieke analisten is hiermee een lijn overschreden.
“De sociale organisaties hebben hun kritische stem verloren en kunnen niet meer normaal functioneren als middenveld”, is het voornaamste argument. Het is een dunne lijn tussen een adviesraad en gecoöpteerde organisaties, maar ieder kamp geeft er zijn ideologische invulling aan. De CD&V en Boerenbond zou er alleszins geen graten in zien. Voor Carlos Mesa en zijn Comunidad Ciudadana zijn dit echter kritische verkiezingen en wel hierom. Indien Morales wint, zal Bolivia verder afglijden richting een autocratische staat, gestoeld op omgekochte allianties en corruptie. De recente, catastrofale bosbranden in het oosten van het land zijn volgens de oppositie een extreem gevolg van die té nauwe relatie tussen beleid en basis. Morales liet vier wetswijzigingen passeren die ontbossing ten voordele van kleine als grote boeren mogelijk maakten. Eén daarvan was het gedogen van het afbranden van percelen om landbouwgrond vrij te maken. Carlos Mesa schuift de schuld in de schoenen van Evo. Overigens, onder het presidentiële oog van Mesa brandde in 2004 meer dan honderdduizenden hectare af.
Koopkracht, gas en agroindustrie
De verkiezingscampagne van de MAS en Evo stelt de economische resultaten centraal. In 2005, het jaar waarin Morales de presidentsverkiezingen won, bleef het Boliviaanse BNP net onder de 10 miljard dollar. Dankzij een constante groei van +4% bereikte het Boliviaanse bnp een recordhoogte van +40 miljard dollar in 2018. De taart werd groter, de herverdelingspolitiek werd belangrijker, dus de koopkracht nam toe. En daarmee wint een politicus stemmen en al zeker in een land waar de armoedegraad in 2005 rond de 40% schommelde. Tijdens Morales werden de armoedecijfers gehalveerd (2005: 38,9%, 2018: 15,2%) en daalde de ongelijkheid (GINI, 2005: 0,58, 2017: 0,44).
Dat Morales zijn team de economische resultaten en het herverdelingsbeleid centraal stellen in de campagne is niet toevallig. De stemvoorkeur hangt overduidelijk vast aan de socio-economische positie van de kiezer. Hoe armer, hoe groter de kans dat men op Evo stemt en vice versa. Maar liefst 59% van de hogere klasse geeft aan voor Mesa te stemmen. Aan het andere uiteinde van het spectrum zal maar liefst 49% van de lagere klasse stemmen voor Evo. Dat een groter aandeel van de inheemse én vrouwelijke stem naar Evo gaat, heeft uiteraard te maken met de gemiddelde lagere socio-economische positie van de inheemse bevolking en de Boliviaanse vrouw. Blanke mannen zijn gemiddeld genomen dan weer rijker, dus gaan voor Mesa.
Bolivia bleef onder Morales een op export gerichte grondstoffeneconomie, maar mét sociale correcties en de participatie van de staat. In 2008 werd Morales bijna gelynchd in de agrohoofdstad Santa Cruz, vandaag zijn de agroindustriëlen tijdens de verkiezingscampagne muisstil. Dankzij vice-president Linera werd de opstandige, rechtse agro-elite van Santa Cruz een belangrijke geallieerde van het ´proceso de cambio´ van Morales. Tijdens het ambt van Morales explodeerde de export van agroproducten, werd de exportquota voor suiker en derivaten afgeschaft en lag de weg voor de GGO´s wagenwijd open. Recent nog, te midden van de catastrofale bosbranden, kondigde Morales samen met de Chinese ambassadeur Liang Yu en de Boliviaanse veehoudersfederatie heugelijk de eerste export van Boliviaans rundvlees naar China aan. Het discours over de pachamama (Moeder Aarde) en het bien vivir (goede leven) is niet meer dan symboliek. “Het koloniale, elitaire ecologisme uit de Westerse landen is blind voor de menselijke noden in arme landen”, hekelt vice-president Linera. En hoewel de man zeker een punt heeft, het economische pragmatisme van de regering Morales was en is behoorlijk schaamteloos.
“Dit economische model bracht een ongeziene groei en herverdeling, maar is op de lange termijn niet houdbaar”, zegt een analist van de Wereldbank. Het model leverde weinig volwaardige jobs op, de informaliteit schommelt nog steeds rond de 65-70%. Het is een boodschap die Mesa graag overneemt in zijn verkiezingspropaganda. “Onze staatsschuld loopt op en de Chinezen overrompelen het land!”, klinkt het fatalistisch. De Boliviaanse staatsschuld groeit inderdaad, maar is procentueel gezien slechts 1/3 van de Belgische. Wat Carlos Mesa zijn economische plan voor Bolivia is, is niet duidelijk. Verwacht wordt dat hij min of meer hetzelfde pad zal volgen als de MAS. Volgens ex-MASista en ecologist Pablo Solon zal “Comunidad Ciudadana de banden met de agro-elite van Santa Cruz niet breken.” Mesa mag dan wel kritiek hebben op Morales zijn duivels pact met de agro-industrie, “in hun partijprogramma staat helemaal niets te lezen wat ze van plan zijn. Met andere woorden, ze zullen er gewoon mee door gaan.”
De oppositie
Terwijl Morales mikt op de plattelandstem en zijn kapitalistische – en grondstoffenallianties, hoopt de oppositie de urbane en middenklassestem te verzilveren. Evo verloor behoorlijk wat krediet in de steden en al zeker bij de hogere, stedelijke middenklasse. Morales zou volgens de peilingen slechts 25-28% van de stedelijke stemmen binnenhalen, Mesa scoort 6 tot 9% hoger, afhankelijk van de peiling.
Peilingen tonen ook aan dat de millennials (geboren tussen ´81 en ´96) meer naar Mesa leunen. De universitaire millennial “heeft tijdens de voorbije 13 jaar weinig verbetering gezien. Er is een tekort aan volwaardige jobs en de bureaucratische vereisten bij de belastingdienst maakt het leven van de universitaire zelfstandige te moeilijk”, zegt een socioloog van de UMSA. Maar Mesa slaagt er ook niet in deze groep volledig aan zich te binden want zijn boodschap slaat niet aan. “Het gaat over een verschil van 6%, niet meer”. In de peilingen scoort Morales hoger bij de jongeren (18-25 jaar) en de +45 jarigen.
Een andere belangrijke groep van het electoraat zijn de evangelisten. Net zoals bij de verkiezing van Braziliaans president Bolsonaro is de evangelische stem van belang. De evangelisten rukken op in Latijns-Amerika. In Bolivia vertegenwoordigt de groep maar liefst 25% van de Boliviaanse bevolking. De regeringspartij MAS is geen monolithisch blok van seculiere beleidsmakers, zo is de MAS-minister van onderwijs een rabiaat evangelist. Maar de MAS bracht zich wel in de problemen toen ze wetten uitwerkte die de toegang tot abortus versoepelde (een wet die na druk van onder meer de evangelische groeperingen sneuvelde 3 weken na goedkeuring, nvdr) en meer rechten toekende aan transseksuelen. Evo maakte bovendien geregeld ruzie met de kerk toen die té hard positie innam tijdens sociale conflicten. Oppositiepartijen roken bloed. Verschillende partijen schoven kandidaat presidenten, vicepresidenten als beleidsmakers naar voren die de evangelische stem moeten capteren. Een goed voorbeeld zijn de beruchte Cardenas en Peinado van de Unidad Cívica Solidaridad (UCS). “We maken een christelijke lente mee! Ik zal de traditionele familie als vice-president verdedigen tot op het bot”, zei Peinado. Al deze kandidaten zijn uitgesproken provida, tegen abortus. Ook hier verliest Mesa stemmen aan de andere oppositiekandidaten omdat hij de seculiere staat verdedigt. Té soft voor de gemiddelde evangelist.
Daarnaast mikt de oppositie op de anti-Moralesstem. Hun aversie voor de “MASiburos” (ezels van de MAS) is zo groot dat gelijk welke opponent de voorkeur geniet. Die stemmen heeft Mesa sowieso beet bij een eventuele tweede ronde. De extreme polarisering heeft geleid tot een open oorlog op sociale media. Schild en Vrienden is klein grut vergeleken met de oorlog op de Boliviaanse sociale media.
De twijfelaars zijn een ander verhaal. “Ik wil helemaal niet op Evo stemmen, maar ook niet op Mesa”, vertrouwde een vriendin me toe. De MAS tracht met enkele laatste beleidsmaatregelen die twijfelaar over de streep te trekken. Zo was er de recente hervorming van het gezondheidssysteem, richting een universeel, gratis gezondheidszorg, gelanceerd in 2019. Volgens Mesa louter een electorale truc, maar dan wel een dure. De MAS is het menens en voorziet een investering van 2 miljard dollar. “Indien het gezondheidssysteem werkt, dan zal ik wellicht met weinig goesting voor de MAS stemmen”, zei diezelfde vriendin. De twijfelaars zullen bepalen wie Bolivia de komende vijf jaar zal besturen. Volgens een laatste enquête heeft maar liefst 20-22% van het electoraat nog geen beslissing genomen. Twijfelaars beslissen de laatste weken en dagen voor de verkiezingen en daarbij speelt de politieke actualiteit de voornaamste rol. De bosbranden zijn tegen 20 oktober wellicht oud nieuws, dat hoopt Evo toch. Maar de MAS is meer dan een clubje apparatchiks, ook binnen de MAS hoorde ik twijfels. “Ik erken de fouten en successen van het proceso de cambio. Moest er een frisse, progressieve partij op de lijsten staan, zou ik hen kunnen overwegen. Maar er is gewoonweg geen alternatief. Mesa is het mislukte verleden en op die religieuze gekken stemmen, vergeet het!”, vertelde een hooggeplaatste functionaris me.
Win by default?
Nu de vraag van 1 miljoen: wie zal de verkiezingen winnen? De winnaar van de eerste ronde van de verkiezingen heeft op zijn minst 40% van de stemmen nodig, met een verschil van 10% op de tweede om rechtstreeks naar het Palacio Quemado te mogen. Morales scoorde in de lawine van peilingen al meermaals boven als onder de 40%, een droom voor elke Belgische politicus maar mogelijks niet genoeg voor Evo. Bij een eventuele tweede ronde in december zal Carlos Mesa de verdeelde oppositiestem kunnen binnenrijven, wat hem het voordeel zal geven. Dus wil Evo er nog 5 jaar aan breien, dan is de eerste ronde cruciaal.
Moest Ladbrokes het toelaten, dan zou ik 2 euro inzetten op Morales. Geen euro meer. De allerlaatste peiling gaf de man slechts 34%, dus onvoldoende. Maar de peilingen variëren en slagen er niet in om een volledig zicht te krijgen op het platteland. Het aantal twijfelaars ligt te hoog en men heeft amper zicht op de blanco stem (wellicht 12-15%). Wat wel zeker is; de MAS verliest zijn absolute meerderheid in het parlement en de verliezers van de verkiezingen zullen de uitslag niet aanvaarden. “Electorale fraude”, zal het klinken bij de oppositie. “De terugkeer van het oude, blanke, neoliberale establishment”, zal het klinken bij de MAS.