“Men zegt dat Paico ellendige indiaan betekent. Maar wij weten dat dit niet zo is. In onze taal heeft Besiro een andere betekenis.” Volgens Isabel Surubi, voorzitster van de Organisatie van Inheemse Vrouwen van Paiconeca in San Javier (Santa Cruz, Bolivia), is “juist” de juiste betekenis van het woord Besiro vertaald naar het Spaans.
Het is vier uur rijden van grootstad Santa Cruz naar de streek van San Javier, over de bochtige wegen van Oost-Bolivia. Zo bereiken we het territorium van Monte Verde, waar het oorspronkelijke Chiquitano-volk woont. Dat bestaat uit verschillende etno-linguïstische groepen, zoals de etnische groep Paiconeca, het inheemse volk van Isabel.
Het waren de Jezuieten die als missionarissen het grondgebied organiseerden tijdens het Spaanse koloniale nederzettingsbeleid in de 17e eeuw. Vandaag wordt het gebied verscheurd tussen het nieuwe model van agro- en veeteelt-export, met zijn nieuwe vormen van onteigening, uitsluiting en uitbuiting als erfenis van het oude kolonialisme, en anderzijds de nog jonge inheemse autonomie.
In 1991 richtten de inheemsen de Central Indígena Paiconeca de San Javier op. Dit platform werd onder voormalig president Evo Morales in 2003 eigenaar van de gemeenschapsgronden van Monte Verde. Deze wettelijke en politieke erkenning kwam er dankzij de nieuwe grondwet, die met de plurinationale staat de oorspronkelijke volkeren in Bolivia hun rechten teruggaf.
De inheemse vrouwen lieten zich niet onbetuigd. Ze namen actief deel aan het opeisen van hun rechten. Maar sommige hervormingen verlopen trager dan andere, omdat ze echt diepgaand zijn en de “normale orde” ondermijnen. Niets lijkt gevaarlijker of roept meer argwaan op dan vrouwen die zich verenigen. “De mannen stelden de oprichting van een vrouwenorganisatie binnen de inheemse centrale in vraag. Ze wilden ons niet erkennen. Ze zeiden dat we met een andere organisatie en bestuur de inheemse beweging verdeelden. Ze lachten ons zelfs uit”, aldus Isabel Surubi.
Uit het dagelijks leven
Elkaar ontmoeten, ervaringen delen, praten over hun leven in de familie, in de gemeenschap, zich organiseren: kan dit een gevaar betekenen ? Het evidente antwoord luidt “neen”. Maar het scenario en de vraag is niet zo simpel als ze lijkt, en het antwoord dus evenmin.
Bolivia kent net als andere landen in de regio een patriarchaal en koloniaal systeem. Dat heeft de vrouwen uit de publieke sfeer verdreven en hen thuis opgesloten. Daar spelen zij nog steeds een onmisbare rol in het organiseren van het sociale leven binnen de “privé-sfeer”. Zonder deze taak van de inheemse vrouwen zouden de mannen niet kunnen werken op het veld om het koloniale en huidige neoliberale model in stand te houden.
Deze uitbuiting creëerde een nieuwe status binnen de gemeenschappen: de inheemse mannen worden door de blanke kolonisator uitgebuit, maar ze kopiëren dit model van uitbuiting binnen het gezinsleven tegen de vrouwen. De mannen worden betaald voor het werk dat zij buiten de gemeenschap verrichten, terwijl de vrouwen volledig afhankelijk zijn van dit inkomen.
Daarom is één van de doelstellingen van de inheemse vrouwenorganisatie Paiconeca economische autonomie. De vrouwen beheren de centen thuis, maar zijn het meest benadeeld door het schaarse inkomen van hun mannen. Deze laatste beslissen of de vrouwen zich binnen hun gemeenschap of naar de stad mogen verplaatsen, om politieke activiteiten uit te voeren of zelfs maar basisproducten te kopen, bvb. voor hun menstrutatie. Dit gebrek aan autonomie maakt het leven van inheemse vrouwen en adolescenten erg precair.
De mannen voelen zich ongemakkelijk wanneer de vrouwen, die geen stem hadden, er nu wel een krijgen, en een koor vormen om hun eigen ongemakken aan te klagen. “Als plattelandsvrouw is alles anders wanneer je de gemeenschap verlaat en naar de stad gaat. Buiten onze gemeenschap samenkomen met andere vrouwen om onze verhalen te delen heeft onze banden versterkt. Zo groeide onze organisatie. Meerdere compañeras uit verschillende gemeenschappen sloten zich aan. In 2018 verkozen we onze eerste voorzitter. Het was niet makkelijk om een leiderspositie in te nemen. We hadden nog nooit iets dergelijks meegemaakt”, vertelt Albertina Flores van de inheemse vrouwenorganisatie Paiconecas.
Strijd op twee fronten
De organisatie nodigt de vrouwen uit om te praten over hun problemen en over de oorzaken hiervan. Dit bracht een proces van reflectie en kritiek op gang. De vrouwen beseffen nu waarom ze zo weinig vrije tijd hebben, omdat de verdeling van de dagelijkse werktaken aan een patriarchaal patroon beantwoordt.
De vrouwen staan in voor het levensonderhoud van het ganse gezin, met de zorg voor kinderen en ouderen in de gemeenschap. Op het platteland is hun werkdag nog zwaarder, omdat de klimaatcrisis sterker het leven, de tijdsbesteding en de gezondheid van vrouwen treft. De meeste vrouwen zijn verantwoordelijk voor het beheer van voedsel, water en gewassen, in een grondgebied dat voortdurend wordt bedreigd door bosbranden, hevige vorst, felle regenbuien, extreme droogte en overstromingen. De ironie van de opwarming van de aarde is dat zij die de klimaatcrisis niet veroorzaakt hebben wel de meest verwoestende gevolgen moeten dragen.
Het politieke engagement en de organisatie van inheemse vrouwen heeft echter een lange geschiedenis in Bolivia. Ze komen samen binnen een lang proces om zich te emanciperen van het kolonialisme en ook van het nieuwe neoliberaal model, dat hun bestaan ontkent. Ze bouwden een alliantie op met de feministische beweging in Bolivia. Samen analyseren ze de structurele agressie die vrouwen ondergaan als gevolg van dit patriarchaal en neoliberaal systeem.
Colectivo Rebeldía, al zeven jaar partner van FOS, werkt solidair samen met inheemse en gemengde vrouwenorganisaties die zwaar getroffen worden door ongelijkheid en de klimaatcrisis. Ze brengt de rol van vrouwen in kaart in de gemeenschappen, in het gezin, in sociale en politieke organisaties. De bestaansonzekerheid, de klimaatnood, structureel geweld in al zijn vormen. En natuurlijk het meest voor de hand liggende en extreme: fysiek en seksueel geweld. Al deze kwalen bezegelen de alliantie tussen inheemse vrouwen en de feministische beweging.
Albertina en Isabel bevestigen: “Het is gebruikelijk om huwelijken te zien tussen adolescenten en volwassen mannen”. Het leven is erg hard op het platteland. Vrouwen zijn het slachtoffer van de extreme armoede en de macho-cultuur.
Oude bekende argumenten
In 2019 bekwam de inheemse vrouwenorganisatie Paiconeca in San Javier na onversaagde inspanningen dat de gemeente een opvangcentrum voor pas bevallen moeders in het dorp opende. Zo konden de hoogzwangere vrouwen het risico vermijden om zich 3 uur per motor te verplaatsen naar de stad over onveilige wegen.
Maar toen kwam de staatsgreep van de Boliviaanse elite eind 2019 en de Covid-pandemie begin 2020. De burgemeester van San Javier trok het nut van dit centrum in twijfel. Hij wou de ruimte een volgens hem “betere bestemming” geven. Wat deed de inheemse vrouwenorganisatie Paiconeca ? Protesteren ! Hoe reageerde de burgemeester? Met geweld ! Twee vrouwen van de organisatie werden afgetroef en raakten gewond, waaronder de voorzitster van de organisatie, Isabel Surubi.
“Het is één ding om het verhaal te vertellen. Het is iets anders om het zelf te beleven. Ik werd geslagen alsof ik een beest was. Zonder mijn collega’s die me verdedigden, zouden mijn verwondingen nog erger geweest zijn. Maar we deinsden niet terug”, aldus Isabel Surubi.
Er zijn veel argumenten om de organisatie van vrouwen in twijfel de trekken. De meest voorkomende is het bekende “er zijn veel dingen te doen in huis”, zoals de zorg voor kinderen en ouderen. Schoonmaken, wassen, koken, zaaien, naast andere taken. Op politiek vlak is er de grote aarzeling om het traditionele model in vraag te stellen. Waarom zich apart organiseren wanneer er al een gemengd inheems platform is, dat zich over alle kwesties en dus ook over de vrouwen ontfermt ? Dit negeert echter de realiteit, waarbij vrouwenkwesties minder belangrijk worden bevonden of volledig ontkend. Toch hebben mannen de inbreng van vrouwen nodig om hun organisaties in stand te houden, zelfs al weren ze hun agenda’s uit de politieke agenda en geven ze hen geen leidinggevende functies. Gelukkig konden de vrouwen rekenen op bondgenoten om mee te strijden en de “natuurlijke orde der dingen” in vraag te stellen.
Aan de andere kant doen de machthebbende politieke en economische sectoren er alles aan om de collectieve organisatie van inheemse vrouwen uit te schakelen, desnoods met geweld. De elites van veetelers en agro-exporteurs beroven gemeenschappen van hun voorouderlijk grondgebied, buiten landarbeiders uit en verhinderen vrouwen om waardige levensomstandigheden te eisen. Daarom moeten de vrouwen van Paiconeca voortdurend vechten voor hun recht op participatie en organisatie.
Ondanks alle hinderpalen en tegenslagen is de organisatie van inheemse Paiconeca-vrouwen aanwezig in 24 gemeenschappen van San Javier met 450 aangesloten vrouwen. Ze vielen niet ten prooi aan verdeeldheid, maar hebben de inheemse beweging integendeel versterkt. Ze verloren geen tijd in hun dagelijkse collectieve strijd voor hun gemeenschappen. De organisatie was en is een school voor hen allen, vaak de enige school die ze regelmatig hebben kunnen bezoeken.
“We hebben geleerd dat wij als leidsters de eersten moeten zijn die aankomen en de laatsten die vertrekken. We zetten vraagtekens bij de rol die de maatschappij ons oplegt, alleen omdat we vrouw zijn. Bovendien zijn onze levensprojecten ook politieke projecten ten gunste van de gemeenschap. De politieke strijd heeft ons leven echt veranderd”, besluit Albertina Flores Mancilla.