FOS Zuidelijk Afrika hield in september haar jaarlijkse partnerbijeenkomst in Harare, Zimbabwe. Deze themabijeenkomst werd bijgewoond door LEDRIZ (Labour and Economic Development Research Institute of Zimbabwe), CHW (Citizens Health Watch), EWF (Emthonjeni Women’s Forum) en GAPWUZ (General Agriculture and Plantation Workers Union of Zimbabwe) uit Zimbabwe, WFP (Women on Farms Project), CSAAWU (Commercial Stevedoring Agricultural and Allied Workers Union) uit Zuid-Afrika en COMUTRA (Comité da Mulher Trabalhadora) en SINTAICAF (Sindicato Nacional dos Trabalhadores Agro-Pecuários, Indústria de Caju e Florestais) uit Mozambique, namen deel. De bijeenkomst richtte zich op de genderimpact van de klimaatverandering, met als doel de oorzaken van de kwetsbaarheid van (plattelands)vrouwen in SADC-gemeenschappen (Southern African Development Community) bloot te leggen. Hierbij zoomde ze met name in op voedselonzekerheid, de gezondheid en veiligheid van vrouwen en klimaatverandering. De regio wordt geconfronteerd met enkele van de meest verwoestende gevolgen van klimaatverandering. Landen als Mozambique, Zuid-Afrika en Zimbabwe zijn getroffen door overstromingen, droogte, hittegolven en onvoorspelbare weerpatronen. De gevolgen hiervan zijn vaak genderbepaald en treffen vooral vrouwen. Nauwelijks een maand na de bijeenkomst publiceerde VRT-journalist Roel Pennemans een artikel over de crisis van de klimaatverandering in de regio.
El Nino is een weersverschijnsel dat onder gemiddelde regenval en boven gemiddelde temperaturen veroorzaakt. Dit leidt onder andere tot mislukte oogsten, droogte en voedselonzekerheid. Volgens Pennemans’ artikel worden hierdoor naar schatting 27 miljoen mensen getroffen. Hij beschrijft de situatie als ‘een catastrofe’. Een bezoek ter plaatse aan een boerderij in de buitenwijken van de stad, georganiseerd als onderdeel van de bijeenkomst, legde enkele van de gevolgen van de klimaatverandering bloot. De rit er naartoe toonde een desolaat en droog uitgestrekt landschap. Een blik naar boven onthulde een strakblauwe hemel, zonder enige aanwijzing van regen op korte termijn. Op de boerderij zelf werkten arbeiders onder de genadeloze hitte van de zon bij 33 graden Celsius, terwijl de gemiddelde temperatuur voor die tijd van het jaar tussen de 26 en 28 graden Celsius ligt.
Hoewel Pennemans’ artikel de impact van de klimaatcrisis in de regio onder de aandacht brengt, mist het echter de genderspecifieke gevolgen ervan. Het situeert klimaatverandering als een van de belangrijkste oorzaken van de kwetsbaarheid van vrouwen in zuidelijk Afrika. Een blik op de bredere context en politieke economie van klimaatverandering in de regio zette de toon van de bijeenkomst. Deelnemers betoogden dat klimaatverandering onderliggende discriminatie en (gender)ongelijkheid tussen staten en tussen burgers blootlegt. Ze benadrukten de verwevenheid van de uitdagingen waarmee vrouwen in de regio worden geconfronteerd. Zij hebben onevenredig veel te kampen met economische problemen en toegang tot sociale zekerheid. Verder zijn vrouwen meer blootgesteld aan gendergerelateerd geweld en toenemende voedselonzekerheid dan mannen. Klimaatverandering zal deze problemen nog verergeren. De ongelijkheid tussen mannen en vrouwen en de rolpatronen van vrouwen zorgen ervoor dat de klimaatverandering een onevenredig grote impact heeft op vrouwen. De maatschappelijke en reproductieve rol van vrouwen stelt hen op ongelijke wijze bloot aan deze crisis. De bijeenkomst legde verder bloot hoe vrouwen een onevenredig groot deel van het onbetaalde werk in huishoudens en gemeenschappen op zich nemen. Bovendien zijn ze voor hun levensonderhoud meer afhankelijk van natuurlijke hulpbronnen en klimaatgevoelige sectoren.
FOS-partners in Zimbabwe benadrukten hoe voortdurende waterproblemen de kwetsbaarheid van vrouwen aanzienlijk hebben vergroot. Vrouwen zijn vaak als eerste verantwoordelijk voor de watervoorziening van hun huishouden. Sommige stedelijke gebieden in Zimbabwe kunnen wekenlang zonder stromend water zitten. Dit heeft tot gevolg dat vrouwen lange uren in de rij moeten staan voor water bij boorgaten of er lange afstanden voor moeten lopen. Dit belast niet enkel hun lichamelijke gezondheid, maar beperkt ook hun tijd voor andere activiteiten, zoals werk of onderwijs. Emthonjeni Women’s Forum (EWF) benadrukte hoe de schaarste aan zuiver water ook hygiënische problemen verergert, waardoor het risico op door water overgebrachte ziekten toeneemt onder vooral kinderen en ouderen, voor wie vrouwen de belangrijkste verzorgers zijn.
FOS-partners in Zimbabwe wezen ook op de opkomende, maar zeer verontrustende, trend van waterbaronnen. Waterbaronnen zijn een groep zelfbenoemde mensen, meestal mannen, die toezicht houden op gemeenschappelijke waterpunten. De concurrentie om deze bronnen kan leiden tot sociale spanningen en conflicten, waardoor vrouwen kwetsbaarder worden en vaker blootgesteld worden aan seksueel geweld.
In Zuid-Afrika worden de gevolgen van klimaatverandering weerspiegeld in het samenspel van sociaaleconomische en politieke factoren. De FOS-partners in Zuid-Afrika hebben de klimaatverandering en de gevolgen daarvan voor mannen en vrouwen bekeken vanuit een geopolitieke invalshoek. De partners merkten de invloed en impact op van het mondiaal financieel beleid op het lokale beleid, waaronder de sociale uitgaven. Nauw verbonden hiermee was de recente politieke wending in het land, waarbij het ANC zijn meerderheid verloor en er bijgevolg een nieuwe bestuursvorm, namelijk een coalitieregering, ontstond. De gevolgen hiervan zijn zowel politiek als sociaaleconomisch. Deze combinatie kan de reactie van de regering tegenover gendergerelateerd geweld en klimaatverandering verder beïnvloeden, waarbij gewezen wordt op de potentiële impact van klimaatverandering op voedselonzekerheid en werkgelegenheid, vooral in de landbouw. De landbouwsector is in Zuid-Afrika een van de belangrijkste werkgevers voor vrouwen, hoewel deze banen grotendeels onzeker blijven. Vrouwen die te maken hebben met financiële- en voedselonzekerheid hebben meer kans om blootgesteld te worden aan gendergerelateerd geweld dan hun tegenhangers die dat niet hebben. De bijeenkomst bekritiseerde de regering voor het feit dat zij er niet in slaagt om de onderlinge samenhang van deze kwesties – klimaatverandering, gender, voedselzekerheid en gendergerelateerd geweld – aan te pakken.
In de regio worden interventies op het gebied van klimaatverandering niet vanuit een genderperspectief bekeken. Dit komt omdat deze interventies de klimaatverandering grotendeels los van de genderspecifieke gevolgen aanpakken. Deze crises zijn echter met elkaar verweven. Genderneutrale benaderingen versterken ongelijkheden en ondermijnen de weerbaarheid van vrouwen. Hoewel de aanpak van deze onderling verweven uitdagingen politieke wil en financiële toezeggingen van regeringen vereist, is er ook een rol weggelegd voor maatschappelijke organisaties (CSO’s). Zij kunnen vrouwen bewust maken van de crisis en hen in staat stellen zich aan de situatie aan te passen. Het artikel sluit af met reflecties van een deelnemer van GAPWUZ: “De door El Nino veroorzaakte droogte maakt de klimaatcrisis tastbaar en dwingt verschillende belanghebbenden ruimte te creëren voor klimaatgerelateerd werk. Het is een kans voor GAPWUZ om aan te dringen op een rechtvaardige overgang, een gendersensitieve aanpak, met klimaatslimme landbouw die vrij is van schadelijke chemicaliën, en de verbetering van de socialezekerheidsstelsels zodat deze meer zelfvoorzienend worden”.
Hoewel de FOS-partners in Mozambique niet fysiek aanwezig konden zijn bij de plenaire sessie vanwege logistieke uitdagingen, hebben ze via het bezoek ter plaatse hun inzichten en ervaringen gedeeld. Hun bijdragen weerspiegelden sterk de uitdagingen waarmee vrouwen in Mozambique worden geconfronteerd, zoals besproken tijdens de bijeenkomst.”
Vertaling: Mike Carremans