In België is de discussie over de invloed van klimaatverandering op reproductieve gezondheid relatief recent, hoewel er steeds meer aandacht komt voor de verborgen effecten van stress door extreme hitte en stress in het algemeen. FOS sprak met Bart Demyttenaere, gynaecoloog en directeur beleid bij Solidaris. Hij benadrukt dat (hitte)stress zowel de menstruatiecyclus als de vruchtbaarheid kan beïnvloeden. “Klimaatverandering geeft stress, misschien niet altijd rechtstreeks, maar zeker onrechtstreeks. Denk maar aan overstromingen, periodes van hitte,… dat is stresserend. En mensen die onder hoge stress staan, hebben een verstoorde cyclus, of zelfs geen cyclus meer”, zegt hij.
Hittestress en fertiliteit in België
In België is de impact van hittestress op zwangerschappen en vruchtbaarheid subtieler, maar zeker niet minder belangrijk. Hoewel extreme hittegolven hier minder vaak voorkomen dan in het Globale Zuiden, nemen zowel de frequentie als de intensiteit ervan ook hier toe. Onderzoek toont aan dat stress door extreme hitte de vruchtbaarheid kan beïnvloeden. Daarnaast ligt de gemiddelde leeftijd voor het krijgen van een eerste kind in België inmiddels boven de dertig, wat samen met de effecten van klimaatverandering kan leiden tot vruchtbaarheidsproblemen en een stijging in het aantal fertiliteitsbehandelingen.
Daarnaast wordt de impact van klimaatverandering indirect versterkt door de toename van luchtvervuiling en infecties, die vooral ook invloed hebben op zwangerschappen en de toegang tot zorg. Zo zagen we een enorme daling van het aantal premature baby’s tijdens de COVID-19 lockdown in 2020 omdat zwangere vrouwenminder in contact kwamen met luchtvervuiling, infecties door de sluiting van crèches, en over het algemeen minder stress ervaarden. Als we dit koppelen aan de gevolgen van klimaatverandering, zien we hoe belangrijk het is om deze omgevingsfactoren aan te pakken. Een gezondere omgeving, zonder vervuiling of extreme hitte, kan een immens verschil maken voor de gezondheid van moeders en baby’s.
Klimaatverandering en de toegang tot zorg in Zuidelijk Afrika
In de FOS-partnerlanden Mozambique en Zimbabwe is de situatie duidelijker zichtbaar. In Mozambique verwoesten cyclonen, droogte en overstromingen de infrastructuur en verstoren de bevoorradingsketens. De frequentere natuurrampen in Mozambique treffen niet alleen de fysieke gezondheid van de bevolking, maar ook hun rechten. In een land waar de toegang tot anticonceptie, zwangerschapszorg en behandelingen voor seksueel overdraagbare aandoeningen al beperkt is, maakt de vernietiging van gezondheidsinfrastructuur de situatie nog erger.
Vrouwen in landelijke gebieden, waar de gezondheidszorg en andere basisvoorzieningen vaak ontoegankelijk zijn, dragen bovendien de zwaarste last. Daarnaast kunnen migratiebewegingen als gevolg van klimaatrampen, zoals overstromingen, leiden tot overvolle vluchtelingenkampen waar vrouwen extra kwetsbaar zijn voor seksueel geweld, wat hun seksuele en reproductieve gezondheid verder bedreigt.
In Zimbabwe, waar hittestress een steeds zichtbaarder probleem wordt, ervaart de landbouwbevolking onregelmatige menstruatiecycli, wat kan wijzen op de verstorende effecten van extreme temperaturen. Ook het gebruik van chemicaliën in de landbouw draagt bij aan verminderde vruchtbaarheid bij zowel mannen als vrouwen. Klimaatverandering heeft in Zimbabwe niet alleen invloed op de gezondheid van individuen, maar ook op de toegang tot zorg. Vooral in landelijke gebieden, die het vaakst getroffen worden door droogte, overstromingen en andere extreme weersomstandigheden, is de impact groot.
Shelter Zhuwaki, een 41-jarige landarbeider bij Luxa Flor Roses, vertelt: “Tijdens hittegolven kan de temperatuur buiten boven de 40°C oplopen. Ik breng uren door in een serre, waar de hitte nog veel intenser wordt. Ondanks de wetgeving rond veiligheid en gezondheid op het werk, blijft toegang tot schoon drinkwater in de nabijheid van de werkplekken een grote uitdaging. We hebben vaak last van ernstige uitdroging, duizeligheid en soms hitte-uitslag. We hebben ook gemerkt dat, doordat we veel zweten, onze poriën openstaan en daardoor in contact komen met resten van bestrijdingsmiddelen, omdat we werken met besproeide planten. Dit zorgt ervoor dat de hitte-uitslag hevig jeukt.”
Het beleid moet dringend veranderen
De effecten van hittestress en klimaatverandering op gezondheid mogen niet worden onderschat. De invloed van stress, extreme temperaturen, en de toename van luchtvervuiling en chemische stoffen speelt een sleutelrol in de gezondheid van zowel vrouwen als mannen, waarbij het invloed heeft op vruchtbaarheid en, voor vrouwen, een gezonde zwangerschap.
Het thema staat volgens Bart Demyttenaere niet vaak bovenaan de politieke agenda. “Het is niet altijd zichtbaar, het is meer een sluimerende uitdaging. Maar ik denk dat je wel mag stellen dat de impact in België er is. Misschien minder duidelijk als in andere landen, en niet altijd meetbaar, maar het is er. In landen als Zimbabwe en Mozambique is het effect van klimaatverandering op gezondheid wel duidelijker. De combinatie van natuurrampen, hittestress, en de verslechtering van de toegang tot zorg maakt de situatie daar uiterst zorgwekkend.”
Er is een dringende behoefte aan een beleid dat de gevolgen van klimaatverandering op reproductieve gezondheid aanpakt en tegelijkertijd gelijke toegang tot zorg bevordert. Er moet wereldwijd geïnvesteerd worden in klimaatresistente gezondheidszorg, waarbij niet alleen de fysieke infrastructuur wordt versterkt, maar ook de bescherming tegen gendergerelateerd geweld en seksuele intimidatie in vluchtelingenkampen en andere kwetsbare gebieden centraal staat.
Ook FOS-partner GAPWUZ, een Zimbabwaanse vakbond die landarbeiders verenigt, strijdt voor oplossingen. Een vakbondsfunctionaris getuigt:
“We doen actief onderzoek naar de gevolgen van hittestress voor landarbeiders. Helaas zijn we door de beperkte middelen niet in staat om een volledig onderzoek over dit onderwerp uit te voeren. Daarom hebben we ons gericht op directe contacten met werknemers en leren we van onderzoek dat door andere vakbonden is uitgevoerd. Onze bevindingen tot nu toe geven aan dat overmatige hittestress het risico op miskramen, vroeggeboorte en andere complicaties voor de reproductieve gezondheid aanzienlijk verhoogt. Om dit probleem effectief aan te pakken, moet GAPWUZ een uitgebreid onderzoek uitvoeren dat niet alleen ons inzicht zal verdiepen, maar ook zal helpen bij het ontwikkelen van strategieën om werknemers te beschermen en hun arbeidsomstandigheden te verbeteren.”
Het belang van internationale solidariteit
Een oplossing voor deze uitdaging vraagt om een aanpak waarbij de rechten van vrouwen, meisjes en kwetsbare groepen centraal staan. Door een klimaatgerichte benadering te combineren met een focus op mensenrechten, kunnen we een toekomst creëren waarin iedereen gelijke toegang heeft tot zorg, ongeacht de situatie waarin ze zich bevinden. Dit vraagt om internationale solidariteit, waarbij landen elkaar ondersteunen in de strijd tegen de gemeenschappelijke uitdagingen van de klimaatcrisis en de toegang tot reproductieve gezondheidszorg. Samen met haar internationale partners strijdt FOS voor duurzame oplossingen waarbij niemand uitgesloten wordt. Ook bij Solidaris geven ze niet op:
“Ik probeer, waar ik kan, tegen ongelijkheid te vechten, en dat doen we hier bij Solidaris ook. We gaan niet opgeven. Ongelijkheid heeft een directe impact op gezondheid, en omgekeerd geldt hetzelfde. Mensen met een lager inkomen hebben vaak een slechtere gezondheid dan mensen met een hoger inkomen. Dat wringt, en dat is iets waar we tegen moeten vechten. Hetzelfde geldt voor het klimaat. We horen vaak ‘begin bij jezelf’, maar dat is niet altijd makkelijk. Onze omgeving, het milieu en het klimaat hebben ook een enorme invloed op onze mentale gezondheid. En deze invloed is belangrijk, vooral als het gaat om zwangerschap, zwanger worden en bevallen. De verbinding tussen al deze factoren is onmiskenbaar en vraagt om een aanpak die verder gaat dan alleen het individu”, zegt Bart Demyttenaere.
*Reproductieve gezondheid verwijst naar alles wat te maken heeft met zwangerschap, bevallen, het krijgen van kinderen en de toegang tot gezondheidszorg die hiermee verband houdt.
Solidaris en FOS strijden samen voor toegankelijke gezondheidszorg, in België en de rest van de wereld.