Mozambikaanse vrouwen tussen traditie en emancipatie

Zeer jong trouwen, niet kunnen erven, de bruidsprijs: heel wat tradities in Mozambique gaan gepaard met de onderdrukking van vrouwen. Hun welzijn en gezondheid lijden eronder. Daarom vindt fos het belangrijk om in de plaatselijke werking met de man-vrouwverhouding rekening te houden.

CategorieGenderNieuws

Lucia is eind de 40 en woont al heel haar leven in een afgelegen deel van de provincie Manica, Mozambique. Haar man is overleden. Haar jongste zoon van 16 woont bij haar en gaat nog naar school. Haar andere negen kinderen wonen verspreid over het land en zelfs in Zuid-Afrika. “Ik vind het leven nu niet meer zo moeilijk als vroeger,” zegt ze zelf. Nochtans staat ze nog steeds elke dag om 6u ’s morgens op om 3 km verder water en hout voor het vuur te halen. Maar tien jaar geleden was het dichtstbijzijnde waterpunt op 5 km afstand. Nadat ze het ontbijt heeft gemaakt en haar zoon naar school is, stapt ze naar haar veld. Ze kweekt er pinda’s, bonen, maïs en bananen voor eigen gebruik. Vaak slaagt ze erin om meer te produceren dan wat ze verbruikt. Dan kan ze de rest verkopen. Ze werkt tot ’s avonds op het veld, en haalt dan nog meer hout en water om het eten klaar te maken. Rond 21u zit haar dag erop.

Geluk
Lucia’s leven lijkt op dat van miljoenen andere vrouwen, maar ze benadrukt hoeveel geluk ze heeft: “Van november tot januari is er minder voedsel. Dan kan ik op mijn kinderen rekenen die me voedsel of geld sturen.” Veel vrouwen kunnen dat niet. Deze maanden kunnen heel lang zijn voor alleenstaande moeders, weduwes of wezen die gezinshoofd zijn. Ook mensen met TBC of HIV zijn zeer kwetsbaar voor ondervoeding.

Volgens Lucia is het leven voor vrouwen nu beter dan vroeger. Onder meer omdat de gezondheidsdiensten erop vooruit zijn gegaan. Kinderen kunnen vaccins krijgen tegen levensbedreigende ziektes. Vrouwen kunnen bevallen in het ziekenhuis. Haar eerste vijf kinderen kreeg Lucia thuis, maar ze was blij dat ze de andere veilig in het ziekenhuis kon krijgen, op 20 km van haar thuis.

Toch laten de gezondheidsdiensten nog veel te wensen over. Er zijn slechts 1000 dokters voor 20 miljoen inwoners. In België zijn er 42 dokters per 1000 inwoners, volgens de statistieken uit 2010 van de Wereldgezondheidsorganisatie (WGO). Bovendien woont de helft van de Mozambikaanse dokters in de steden. Terwijl 70% van de bevolking op het platteland woont. De barre levensomstandigheden en het gebrek aan drinkbaar water, voedsel en sanitair eisen een hoge tol aan kinderlevens.

Gezondheidsactivisten
fos steunt een gezondheidsproject in de provincie Manica. Ziektepreventie is een belangrijk doel, maar het project houdt ook rekening met het belang van vrouwenrechten in de strijd voor gezondheid. Het project loopt in samenwerking met boerenorganisatie Ucama, die 40% vrouwen onder haar leden telt. De organisatie zag in dat de slechte gezondheid van de leden hun productiviteit belemmerde en hen verder in de armoede duwde. Daarom leiden ze leden op tot gezondheidsactivisten. Die informeren de bevolking over het voorkomen van ziektes en over gezondheid tijdens de zwangerschap.

Fietsambulances
De moedersterfte is de laatste tien jaar serieus gedaald. Dat komt onder meer doordat heel wat ziekenhuizen een wachtkamer naast de materniteit hebben. Zwangere vrouwen delen er een ruimte, slapen op strooien matten, en moeten op hun familie een beroep doen om voedsel te brengen of te sturen. Maar als het moment daar is, is het ziekenhuis vlakbij. Anderen hebben het moeilijk om in geval van nood een ziekenhuis te bereiken. Ucama heeft daarom ook voor fietsambulances gezorgd. Daarmee kan men een vrouw die moet bevallen naar het ziekenhuis brengen.

Toch is de moedersterfte nog steeds alarmerend hoog. Volgens schattingen – want accurate cijfers zijn moeilijk te verkrijgen – sterven in Mozambique 550 vrouwen per 100.000 zwangerschappen. In België zijn dat er zeven op 100.000, volgens WGO-cijfers.
De grote moedersterfte is te wijten aan hiv, aan ondervoeding en ook aan het gebrek aan opgeleide vroedvrouwen (of –mannen). Maar ook die drie elementen hebben hun achterliggende oorzaken, namelijk de onderdrukking van vrouwen en de ongelijkheid van vrouwen. De patriarchale tradities en cultuur worden versterkt door het christelijke geloof en de kolonisatie, waarin werkverdeling volgens rollenpatroon goed uitkwam.

Condoomtaboe
Vrouwen hebben minder macht en zijn economisch afhankelijk van hun echtgenoten. Dat vertaalt zich ook in hoge hiv-cijfers. Volgens schattingen van de WGO (2009) is 16% van de 16- tot 49-jarigen seropositief. Veilige seks is een taboe. Een vrouw in een vaste relatie of huwelijk kan haar partner moeilijk vragen om een condoom te gebruiken. Dat komt over alsof ze hem niet vertrouwt, of erger, alsof ze zelf niet te vertrouwen is. In losse seksuele contacten zijn condooms meer aanvaard. Maar in geval van prostitutie, waar het hiv-risico het hoogst is, kan een klant simpelweg meer betalen om een condoom achterwege te laten.

Tweede of derde vrouw
De afhankelijkheid van vrouwen heeft duidelijk invloed op de hiv-epidemie. Maar de gevolgen reiken verder dan dat. Volgens Sithoe (2009) krijgen vrouwen van jongs af gehoorzaamheid en dienstbaarheid aangeleerd. Ze leren de autoriteit van mannen te aanvaarden, eerst van hun vaders, later hun echtgenoten. Naar schatting van de weinige studies hierover zit ongeveer een derde van de Mozambikaanse vrouwen in een huwelijk waarbij ze niet de enige vrouw van hun echtgenoot zijn: een polygaam huwelijk. Het zijn vaak de armste of laagst geschoolde vrouwen die als tweede of derde vrouw in een dergelijk huwelijk belanden. Ze hebben nog minder rechten en privileges dan de andere vrouwen.

Wat ook niet bijdraagt tot het welzijn van vrouwen is hun huwelijksleeftijd. Volgens een rapport van de Verenigde Naties uit 2004 waren naar schatting bijna de helft van de Mozambikaanse meisjes tussen 15 en 19 jaar getrouwd, gescheiden of weduwe. Nochtans is de wettelijke minimumleeftijd 18 jaar. Maar de wet legt het vaak af tegen tradities.

Bruidsprijs
Ook de bruidsprijs (lobola) is een traditie die het welzijn van vrouwen niet bepaald ten goede komt. De bruidsprijs is een som die de familie van de bruidegom aan de familie van de bruid betaalt. Het is een garantie voor de ontvangers dat hun dochter niets tekort zal komen. En het belangrijkste: de kinderen uit het huwelijk zijn ermee erkend. Vroeger werd de bruidsprijs vooral in vee betaald, vandaag is dit vaak in cash. Dit gegeven bevordert het idee dat een vrouw ‘gekocht’ is en dus de eigendom wordt van haar echtgenoot. En dat hij haar mag behandelen zoals hij dat het best acht. Daarom ijvert een organisatie zoals Women and Law in Southern Africa voor de afschaffing van de bruidsprijs. Ook al is het meer een symptoom dan een oorzaak van de onmacht van vrouwen.

Westerse waarden
Het conflict tussen traditie en moderniteit is een groeiende reden tot bezorgdheid.
De verdedigers van gebruiken die vrouwen onderdrukken, noemen die praktijken ‘traditioneel’ en ‘deel van de Mozambikaanse cultuur’. Ze vinden dat Mozambikanen zich moeten verzetten tegen het opleggen van Westerse waarden aan de Afrikaanse samenleving. Het is echter ook belangrijk, en soms moeilijk, om uit te maken welke culturele gebruiken vrouwen al dan niet onderdrukken. Het debat over wat men in naam van de traditie moet verdedigen, wordt door mannen gedomineerd. Vaak is het een laffe poging om de belangen van mannen te verdedigen ten koste van vrouwen en staat het de bevrijding van de Mozambikaanse vrouw in de weg.

Goede wil
Nergens is dit duidelijker dan in het traditionele erfrecht. Dat belet vrouwen om het land van hun echtgenoot te erven wanneer hij overlijdt. De hiv/aids-epidemie maakt dit probleem zeer acuut. Vele jonge vrouwen met kinderen blijven met niets achter wanneer hun man sterft. Zijn familie claimt immers hun land en eigendom omdat ze een bruidsprijs betaald hebben. De traditie verwacht vervolgens dat de weduwe een broer van haar overleden man huwt. Zo blijven het land, eigendom en kinderen in dezelfde familie. Geen aantrekkelijke optie, maar vaak wel de enige. De huidige hiv-epidemie sluit echter ook deze optie meer en meer uit: met de weduwe van je broer trouwen is geen goed idee, want het kan zijn dat ze seropositief is. Jonge weduwes worden daardoor volledig afhankelijk van de goede wil van hun schoonfamilie om hun huis, wat land en zelfs kinderen te mogen houden. Schoonfamilies zonder die goede wil nemen alles in beslag. Voor de weduwe zonder land of betaald werk neemt de kans toe dat ze in de prostitutie belandt.

Gelijk voor de wet
Voor de landwetten van 1997 zijn man en vrouw gelijk als het over eigendomsrecht gaat. Maar ze zijn moeilijk in de praktijk te brengen. De Mozambikaanse Vereniging van Vrouwelijke Juristen doet daar iets aan. Ze beroepen zich op internationale mensenrechten en hebben veel aandacht gevestigd op een aantal zaken. Ze doorbreken het taboe tegenover vrouwen die hun rechten afdwingen. Al zijn de weinige zaken die de rechtbank bereiken, vaker door organisaties dan door individuele vrouwen aangespannen.

Gelijkwaardigheid van mannen en vrouwen is een principe dat in de grondwet staat. Maar dat heeft het leven van vrouwen de voorbije 30 jaar niet veel veranderd. Volgens Lucia is het nog steeds de beste optie voor een vrouw om een ‘goede man’ te vinden. Dat is er een die niet drinkt, geen buitenechtelijke relaties heeft of je slaat, die hard werkt en zijn vrouw respecteert. Positief is dat de overheid het belang van gelijkwaardigheid tussen mannen en vrouwen erkent. Het Nationaal Genderbeleid kreeg een vijfjarenplan dat onder meer het geweld tegen vrouwen aan en de gelijkheid van mannen en vrouwen in de zorgsector moet aanpakken.

In het gezondheidsproject van onze partner Ucama zijn de rechten van vrouwen zeer belangrijk. Men zorgt ervoor dat zeker de helft van de gezondheidsactivisten vrouwen zijn. En dat vrouwen gehoord worden over elk aspect dat hun situatie kan beïnvloeden.

Bronnen
○ Abdool Karim,S, Abdool Karim, Q ,(2010), HIV /AIDS in South Africa, Cambridge University Press
○ CEDAW (2007) summary record of the 73rd meeting, CEDAW/C/SR.783, Committee on the Elimination of Discrimination against Women
○ Garrido, P, (2007) Women’s Health and Political Will
○ The Lancet, vol 370, 9595.pp 1288-1289
○ Hendrick,L, Meagher, P, (2008), Economic Development Unit, Women’s property rights and inheritance in Mozambique
○ IRIN News, (2009), Mozambique: Girls clubs highlight sexual abuse
○ OECD, (2008), Social institutions and Gender Index 2008
○ Relatorio de Revisao do Pais, (2010) Maputo,
○ Sithoe, Yolanda (2009) Polygamy: All in the name of tradition, Outras Vozes, vol 28,
○ UNICEF, (2005), Early Marriage: A Harmful Traditional Practice, UNICEF,
○ World Health Organisation, (2009) WHO Country Cooperation Strategy, 2009-2013, Mozambique, WHO, Geneva, Switzerland
○ World Health Organisation, (2010), Statistics ,WHO, Geneva, Switzerland