Gezondheid is niet louter het verhaal van dokters, verpleegkundigen of het ministerie van gezondheid, maar ook van de bevolking zelf. Dat zeggen althans onze FOS-partners in Centraal-Amerika. Zij nemen het heft in eigen handen en gelijk hebben ze.
Sociale participatie, qué?
Laten we een gezondheidsbeleid niet beter over aan experten? Neen, niemand kan beter inschatten wat de noden en behoeften zijn dan de lokale gemeenschap. Dat bewijst Cuba. De Latijns-Amerikaanse gezondheidskampioen laat de gemeenten beslissen, zelfs over de begroting en de coördinatie van de medische opleidingen. Maar wel met inspraak van de gezondheidsraden, waarin de lokale bevolking vertegenwoordigd is. En dat werkt. Het eiland krijgt regelmatig lofbetuigingen van de Wereldgezondheidsorganisatie. Onder andere voor de kindersterfte die er lager ligt dan in de Verenigde Staten en voor de hoge levensverwachting in het land.
De gezondheidszorg in Cuba is volledig publiek en een absolute beleidsprioriteit. Maar volgens de Cubanen zelf is net de bevolkingsparticipatie een belangrijke sleutel tot het gezondheidssucces. Participatie is niet alleen belangrijk omdat het betere resultaten in de zorg levert. Gezondheid is namelijk geen kwestie van medische diensten alleen. Dat weet ook het medisch vakblad British Medical Journal, dat stelt dat de belangrijkste medische doorbraak sinds 1840… de riolering is. Ziekten zoals tyfus, dysenterie en cholera namen drastisch af na de aanleg van riolen en daarmee daalde ook het sterftecijfer in grote steden.
In de eerste plaats hangt je gezondheid dus niet af van medicijnen of het ziekenhuis in de buurt, maar wel van je leefomstandigheden, de zogenaamde ‘sociale determinanten’. Als je niet genoeg te eten hebt, nauwelijks toegang tot drinkwater hebt, geen inkomen hebt en slecht of onhygiënisch woont, zal je gezondheidstoestand navenant zijn.
Wat we zelf doen, doen we beter
Een bewuste, geëmancipeerde bevolking die het heft in eigen handen neemt, heeft oog voor die sociale determinanten en laat zich minder leiden door een ‘medische tunnelvisie’. Gemeenschappen als actors voor sociale verandering, dat komt uiteindelijk de gezondheid ten goede. Dat bewijzen onze partners in El Salvador. Daar hervormde het linkse FMLN in 2009 het gezondheidsmodel, waarbinnen bevolkingsparticipatie één van de speerpunten werd. Het Nationaal Gezondheids Forum (FNS) werd geboren, een autonoom en onafhankelijk platform waarmee de bevolking participeert in het gezondheidsbeleid.
Het Forum toont aan dat sociale participatie geen bedreiging hoeft te zijn voor een overheid. Zo kampte El Salvador elke eindejaarsperiode met gewonden en zelfs dodelijke slachtoffers door ‘huis-tuin- en keukenvuurwerk’. Dokters vroegen om een nieuwe ziekenhuisvleugel te bouwen om zo de patiënten te kunnen blijven opvangen. Een miljoeneninvestering. Toen de minister de opinie van het Forum vroeg, luidde het antwoord: “verbied gewoon de verkoop van vuurwerk”. Uiteindelijk werd de verkoop aan minderjarigen verboden en riskeerden ouders een torenhoge boete als ze hun kinderen vuurwerk toestopten. Het aantal gewonden daalde na een jaar al met een kwart, de daling was het sterkst onder minderjarigen. De preventiecampagne kostte 80 000 dollar, peanuts in vergelijking met het voorstel van de medici. Neen, gezondheidsbeleid laat je dus beter niet alleen aan experten over. De gemeenschap komt vaak met betere en duurzamere oplossingen.
De lokale gezondheidscomités maken hun rol als sociale actor voor verandering waar. In Zacatecoluca zag men veel kinderen met huidproblemen. Terwijl de dokters vooral zochten naar de juiste behandeling, vroeg het gemeenschapscomité zich af waarom er zoveel huidklachten waren in hun gemeente. En wat bleek, het rivierwater, waar de kinderen zich in wassen en zwemmen, was sterk vervuild door de lozing van afvalwater. Het Forum schoot in actie. Vandaag is er een rechtszaak lopende tegen de zuivelfabriek en het penitentiair centrum die hiervoor de verantwoordelijkheid dragen. Ondertussen investeerden die al in waterzuivering, om een veroordeling voor te zijn.
Het Forum voert ook sociale audits uit in de gezondheidsvoorzieningen, waarbij problemen worden aangekaart bij directie en beleid. In de praktijk heeft dit geleid tot verschillende verbeteringen in de zorg, ook al blijven de uitdagingen groot. Verder, heeft het Forum enkele ideeënbussen geïnstalleerd in de gezondheidscentra, waar patiënten klachten of voorstellen kunnen droppen. De sleutel van de bus is in handen van het lokaal gezondheidscomité, en niet van de gezondheidspost zelf. Laat het duidelijk zijn dat in El Salvador de gemeenschap zelf de hoofdrol opeist.
En bij ons?
In België hebben we een sterk sociaal overlegmodel, waarbij de mutualiteiten ons vertegenwoordigen bij de onderhandelingen met zorgverleners en zorginstellingen. Een geïnstitutionaliseerde vorm van participatie die bijdraagt aan de goede gezondheidszorg in ons land. Toch staat dit model bij ons onder druk, gezien de huidige regering het niet zo heeft begrepen op sociale participatie en overleg.
Maar wist je dat er in België ook directere vormen van participatie mogelijk zijn? De meeste wijkgezondheidscentra hebben een patiëntenraad, waar ook jij je stem kan laten horen. In Centraal-Amerika heeft men al lang door dat je gezondheid niet aan anderen mag overlaten. Nu wij nog?
Meer weten?
Een verkorte versie van dit artikel verscheen eerder in ons FOSFOR-magazine over sociale bescherming en participatie. Blijf op de hoogte van de thema’s waarrond FOS werkt en ontvang een jaar gratis ons magazine!