Op 22 april 2021, lag voor het eerst een Belgisch wetsvoorstel over zorgplicht op tafel (op initiatief van PS & Vooruit). FOS juicht, samen met andere middenveldorganisaties, dit voorstel toe, maar hoopt vooral dat de uiteindelijke wet zo ambitieus mogelijk zal zijn.
De huidige tekst bevat elementen van het memorandum, dat FOS met tal van organisaties in oktober 2020 uitbrachten: een ruime reikwijdte, aansprakelijkheid van bedrijven en toegang tot de rechter voor de getroffenen. Toch zijn er nog onderdelen waar meer duidelijkheid rond moet komen. Er zijn ook verbeteringen nodig, om van de wet hét instrument te maken om bedrijven verantwoordelijk te houden en mensen– en milieurechtenschendingen hard aan te pakken.
Questions & Answers
Klik hieronder op de vragen (Q) en ontdek de antwoorden (A).
Q: Zijn mensen– en milieurechtenschendingen door bedrijven écht een probleem?
A: “Bedrijfsactiviteiten hebben al te vaak negatieve gevolgen voor mensen en milieu. En dit bij elke schakel in de internationale waardeketen”, verklaren Belgische vakbonden en ngo’s in oktober 2020.
Wie naar de actualiteit kijkt, kan daar niet onderuit. Dit jaar luidden Knack en MO de alarmbel na een onderzoek van FOS. Daaruit blijkt dat kinder- en dwangarbeid bij de arbeiders, die paranoten in het Amazonewoud plukken, dagelijkse realiteit zijn. Iets wat 12 jaar geleden al aan de oppervlakte kwam.
Maar ook milieurechten worden geschonden door bedrijven. Bedrijven als Shell en ExonMobile kopen zich een groen imago. Toch laten ze wereldwijd een spoor van vernieling achter dat natuur en mensenlevens verwoest.
Q: Waarom houdt men bedrijven vandaag niet verantwoordelijk?
A: Mensen– en milieurechten zijn vaak opgenomen in nationale en internationale wetgeving. Jammer genoeg zijn wetgeving en rechtbanken niet overal even sterk om het gevecht aan te gaan met grote ondernemingen. Het is een realiteit waar vakbonden, middenveldorganisaties en burgers, ondanks mobilisatie, gemediatiseerde rechtszaken en lobbywerk, bij overheden al te vaak op botsen.
Een bijkomend probleem is dat milieu- en mensenrechtenschendingen grenzen overstijgen. Dat komt door de versnipperde ‘waardeketen’. Met die term bedoelen we de verschillende stappen, die een product doorloopt, om waarde te krijgen. Van het verzamelen van grondstoffen, over assemblage, tot transport en verkoop. In onze complexe wereldeconomie, werken verschillende bedrijven in tal van landen voor een specifiek onderdeel van wat we kopen. Bij wie ligt de verantwoordelijkheid dan? Bij het bedrijf dat het product uiteindelijk verkoopt? Of toch bij een producent in het radarwerk van bedrijfjes in de waardeketen? Waar moet de verantwoordelijkheid afgedwongen worden? Door die onduidelijkheid kunnen bedrijven verantwoordelijkheden ontlopen.
Daarnaast zorgt onze gemondialiseerde economie, die winst centraal stelt, dat bedrijven hun verantwoordelijkheid ontlopen. Dat neoliberaal model moedigt een versnipperde waardeketen aan, omdat het risico’s voor winstmarges uitbesteedt. Het gigantisch productieproces van bijvoorbeeld onze kledij, ontstaat door de zoektocht van investeerders naar goedkope grondstoffen, goedkope arbeidskrachten. Er is vaak ook lakse arbeids- en milieuregelgeving of handhavingsbeleid. Dankzij die zoektocht, zijn er misschien goedkope kleren en grote winsten, maar evengoed mensen- en milieurechtenschendingen.
Tot slot zijn er wel initiatieven om voor een eerlijkere productie te zorgen. Bedrijven pleiten soms zelf voor ‘maatschappelijk ondernemen’. Ze nemen deel aan nationale actieplannen of komen met stoere verklaringen. Soms blijft dit bij woorden om het imago op te poetsen (greenwashing of bluewashing). Soms vertaalt het zich tot daden. Een pak minder vrijblijvend wordt het, wanneer bedrijven, middenveldorganisaties en soms overheidsinstanties samenwerken om een waardeketen ‘fair’ of ‘eco’ te maken. Maar ook die labels blijven niet zonder kritiek. “De arbeidersorganisaties, waarmee wij samenwerken, vinden dat labels niet altijd voor échte vooruitgang zorgen”, zegt Algemeen Secretaris van FOS, Annuschka Vandewalle. “De transparantie laat soms te wensen over.”
Q: Wat is ‘zorgplichtwetgeving’?
A: Een zorgplichtwet houdt bedrijven verantwoordelijk voor mensen- en milieurechtenschendingen in hun waardeketen.
Het concept zorgplicht wordt vooral gebruikt bij het afsluiten van contracten tussen bedrijven. Een internationaal fruittransportbedrijf kan bijvoorbeeld vragen aan een rederij, waarmee het samenwerkt, om ‘gepaste zorg’ te hanteren bij het uitkiezen van havens. Er wordt dan verwacht dat men een haven kiest waar cargo ‘veilig’ en ‘eerlijk’ kan vertoeven. Toch kan de rederij onmogelijk zeker zijn dat in de uitgekozen haven geen drugstrafiek, corruptie of andere onwettige activiteiten plaatsvinden. Het kan wel een stok achter de deur zijn om, bij ‘ongepaste zorg’, verantwoording te eisen voor een handelsrechtbank.
Door het begrip toe te passen op mensen– en milieurechten in een wettelijk kader, kunnen België, Europa of de Verenigde Naties (VN) bedrijven verantwoordelijk houden voor schendingen en eisen dat slachtoffers compensatie krijgen. Die in de ideale wereld voor iedereen overal zouden moeten gelden. Maar dan moet die wetgeving wel sterk genoeg zijn. FOS pleit daarom, met verschillende organisaties, voor Belgische wetgeving die geldt voor alle bedrijven die actief zijn op Belgisch grondgebied, bovenop Belgische bedrijven en bedrijven met enkel een zetel in België. Zo is er meer impact en ook eerlijke concurrentie. Daarnaast moet de wet in verhouding staan met de mogelijke impact van de schendingen. Hoe groter de nalatigheid, hoe zwaarder de straf. Bedrijven moeten ook preventief te werk gaan. Ze moeten schendingen zelf opsporen en aanpakken. Daar moet een publieke instantie op toezien. Tot slot moeten slachtoffers en andere belanghebbenden beroep kunnen doen op een rechtbank om rechtvaardigheid te eisen.
Q: Komt zo’n zorgplichtwet er?
A: Als het van middenveldorganisaties en sommige bedrijven afhangt zeker. Toci is er ook op politiek niveau ambitie.
Belgische meerderheidspartijen willen, volgens het Vlaamse en het federale regeerakkoord, een rol opnemen om een Europese of internationale zorgplichtwet uit te werken. Op 22 april 2021 heeft de Federale kamer een wetsvoorstel inzake zorgplicht voor bedrijven in overweging genomen (zie kadertekst). Dat betekent vooral dat een proces in gang is gezet om te onderzoeken wat zo’n wet moet inhouden. Een grote stap waarmee België een inhaalbeweging doet ten opzichte van buurlanden als Frankrijk, Nederlands en Duitsland.
Ook op Europees niveau beweegt er wat. EU-commissaris voor Justitie Didier Reynders (MR) kondigde eind april 2020 aan werk te maken van Europese zorgplichtwetgeving. Het Europees Parlement wacht echter niet af. Het keurde, op 10 maart dit jaar, een rapport goed dat de commissie oproept om, zo snel mogelijk, een concreet voorstel over een stevige en verregaande zorgplichtwetgeving uit te werken. Er wordt richting juni gekeken voor een nieuwe stap in dit proces.
Tot slot zijn er de Verenigde Naties (VN). Sinds 2018 onderzoekt de VN-Mensenrechtenraad of een internationaal kader inzake zorgplicht en mensenrechten al dan niet mogelijk is. In de huidige fase van het proces wordt er input verwacht van lidstaten.
Q: Wat is de rol van het middenveld?
A: Op alle niveaus zijn middenveldorganisaties actief om zorgplichtwetgeving erdoor te krijgen. In België zorgt een coalitie van vakbonden, ngo’s en andere organisaties voor continue druk op de politiek om op Belgisch, Europees en internationaal niveau tot goede wetgeving te komen.
Na het publiceren van een memorandum eind 2020, volgden gesprekken met verschillende politieke partijen, politici en administratie. Daarbij biedt het Belgische middenveld, op een constructieve manier, advies aan.
Daarnaast hamert het Belgisch als Europees middenveld al jaren voor eerlijke waardeketens. Ngo’s als FOS en vakbonden als ABVV proberen mensenrechtenschendingen, gelinkt aan bedrijven wereldwijd, in het daglicht te plaatsen. In 2021 beloven tal van organisaties verder campagne te voeren.
Het middenveld staat trouwens niet alleen. Zelfs bedrijven zijn vragende partij. Zo pleitten in februari 60 Belgische ondernemingen onomwonden voor zorgplichtwetgeving.
Door jarenlang structureel samen te werken met middenveldorganisaties wereldwijd, zet FOS de schouders onder de strijd tegen mensenrechtenschendingen. Van een partnerschap met een Salvadoraanse drankenvakbond tot samenwerking met de Belgische voedingsvakbond Horval, probeert FOS maximale impact te hebben op een brede waardeketen. Door campagnes te voeren over schone kleren, eerlijk fruit of mensenrechtenverdedigers, blijft FOS hameren op verantwoordelijkheden van bedrijven om mensenrechten te respecteren.
Ook zorgplichtwetgeving staat hoog op onze agenda. FOS blijft zich actief inzetten voor een sterke wetgeving. Enerzijds door achter de schermen aan beleidsbeïnvloeding te doen, alleen of in netwerken zoals de werkgroep corporate accountability of de Schone Kleren Campagne, anderzijds door communicatie en campagnes.
