De gezondheidszorg in Zuid-Afrika is van hoogstaand, Westers niveau, tenminste voor de 15% van de inwoners, voornamelijk stedelingen, die het kunnen betalen. De overige 85%, voornamelijk op het platteland, vallen terug op de zwaar ondergefinancierde en vaak ontoegankelijke publieke gezondheidszorg, met zijn lange wachtrijen, gebrek aan basismedicatie en ernstig personeelstekort.
Voor de meeste Zuid-Afrikanen is armoede een dagelijkse realiteit, zeker op het platteland waar ongeveer de helft van de bevolking woont. De levensomstandigheden zijn er buitengewoon hard en er is weinig informatie over gezondheid. Gezondheidsdiensten hebben een zeer beperkt aanbod en zijn vaak kilometers ver. Vooral vrouwen blijven lijden onder de verwoestende gevolgen van armoede en de hiv/aids epidemie. De moedersterfte loopt op tot naar schatting 400 sterfgevallen op 100.000 bevallingen (vergelijk met 8 op 100.000 in België). Ook al ligt dit onder het gemiddelde van de regio, het blijft onaanvaardbaar hoog voor een land dat in 2007 8.7% van zijn bruto binnenlands product aan gezondheidszorg uitgaf.
Te duur, te openbaar
Het is tegen deze achtergrond dat het ANC in september aankondigde dat het voorgestelde Nationale Ziekteverzekeringsplan (NZV) erdoor zal komen. In december werd een eerste voorstel neergelegd. Het is niet langer een zaak van ‘of’ maar van ‘wanneer’. Het NZV-fonds zal alle Zuid-Afrikaanse inwoners recht geven op een welomschreven, ruim pakket van gezondheidsdiensten. Het doel is om de broodnodige fondsen in het staatssysteem in te brengen en om de toegang tot gezondheidszorg voor de armen te verbeteren. Naar schatting zal het plan 128 miljard Rand kosten (13.7 miljard euro) kosten. Het zal gefinancierd worden door de Zuid-Afrikaanse belastingbetaler, volgens het principe dat wie meer verdient, meer betaalt.
Het voorstel legt de diepe socio-economische tegenstellingen bloot, die nog steeds voortduren ondanks 16 jaar van democratisch bestuur. Sommigen werpen op dat het plan te duur zal blijken, aangezien maar een klein deel van het geld uit belastingen kan komen, en dat zaken zoals onderwijs of huisvesting, die op dezelfde schaarse middelen rekenen, er onvermijdelijk zullen onder lijden. Anderen – wellicht grootverdieners met een degelijke ziekteverzekering – vinden dat individuen hun eigen zorgkeuzes moeten kunnen maken, en dat dit het best kan door concurrentie in de privé-sector aan te moedigen. Maar de Zuid-Afrikaanse vakbondskoepel COSATU staat volledig achter het plan. Uit consulterende workshops gevoerd door middenveldorganisaties, sprak ruime steun, ook in arme gemeenschappen, voor een vorm van solidariteit op vlak van openbare gezondheidszorg.
Braziliaans model
Er is een grote nood aan meer efficiëntie en betere inzet van middelen op vlak van gezondheid. De kosten van het plan kunnen dramatisch worden teruggeschroefd door te focussen op programma’s voor gezondheidspromotie met een sterke nadruk op preventie. Gezondheidsminister Aaron Motsoaledi heeft aangekondigd dat basisgezondheidszorg, met een focus op preventie, de hoeksteen van Zuid-Afrika’s nieuwe gezondheidssysteem moet zijn. Vorig jaar bezocht hij Brazilië en hij was onder de indruk van de vooruitgang die het land gemaakt had, grotendeels dankzij het investeren in gezondheid gebaseerd in de gemeenschap, en de wijdverspreide inzet van gezondheidswerkers in het uitvoeren van gezondheidseducatie en preventieprogramma’s. Tijdens een recent debat over gezondheidszorgfinanciering aan de Universiteit van Johannesburg, zei hij dat Zuid-Afrika een gelijkaardig model moet invoeren omdat de huidige focus op curatieve zorg duur, destructief en niet duurzaam is.
Dat is goed nieuws voor gezondheid in Zuid-Afrika, niet in het minst op vlak van moedersterfte. Onderzoek toont aan dat de top drie oorzaken van moedersterfte niet-zwangerschapsgerelateerde aandoeningen waren veroorzaakt door aids (43.7%), complicaties van hoge bloeddruk (15.7%) en bloedingen (12.4%). Onderzoekers ontdekten dat vrouwen op het platteland het hoogste risico liepen en dat bijna 39% van deze sterfgevallen voorkomen kon worden. Hoofdoorzaken waren het gebrek aan degelijke gezondheidsdiensten en correct opgeleid personeel, voornamelijk in afgelegen gebieden.
Platteland prioritair
Als het doel van het nieuwe plan een grotere gelijkheid op vlak van gezondheid is, dan moet gezondheid op het platteland prioriteit zijn. Dit kan onder meer via betere lonen en betere arbeidsomstandigheden, om verplegers in de openbare sector aan te trekken en te houden en mogelijks het uitgebreid inzetten van gezondheidswerkers uit de gemeenschap. Met de juiste steun en opleiding, en waardige lonen en een goede loopbaanstructuur, kunnen deze lokale gezondheidswerkers een belangrijke bijdrage leveren om een aantal van Zuid-Afrika’s gezondheidsindicatoren te verbeteren, zoals moedersterfte, of het voorzien van broodnodige zorg en advies voor nieuwe moeders thuis.
De overheid moet het basisbeleidsdocument nog publiceren, wat betekent dat er nog tijd is om te debatteren over enkele van de dringende aspecten en om het uiteindelijke resultaat te beïnvloeden zodat de gezondheid van vrouwen op het platteland niet verwaarloosd wordt. Het ANC is akkoord dat Zuid-Afrika een expliciete discussie nodig heeft over wat er in het verzekeringsplan moet zitten. Maar dat stemt niet overeen met de geheimhouding die veel van de overheidsdiscussie tot zover heeft omgeven. Veel bewijs van inspanningen om het publieke debat te promoten is er evenmin.
Vrouwen op het platteland dragen een onrechtvaardig deel van de last op vlak van slechte gezondheid en hun stemmen moeten gehoord worden, indien we een echte, democratische consensus willen bereiken over de Zuid-Afrikaanse noden voor een nieuw gezondheidssysteem.