De weg naar het presidentschap
Zuma heeft een lange geschiedenis in de anti-apartheidsstrijd en in het ANC. In 1959 werd hij als 17-jarige lid van het ANC, vier jaar later werd hij opgepakt en veroordeeld tot tien jaar gevangenis. Deze zat hij uit op het ‘befaamde’Robbeneiland. Na zijn vrijlating zette hij de strijd ondergronds verder en ging vervolgens in ballingschap naar het buitenland. In 1990 keert hij terug naar Zuid-Afrika om deel te nemen aan de onderhandelingen met het apartheidsbewind.
Hij zet er zijn carrière in het ANC verder en wordt in ’99 benoemd tot vicepresident onder Mbeki. Al snel valt Zuma’s naam in een zwaar corruptieschandaal, waarbij voor 5 miljard dollar militair materieel aangekocht werd van verschillende Europese bedrijven. Uit onderzoek bleek die deal met smeergeld beklonken te zijn. Zuma is één van de beklaagden in het onderzoek. Ondanks dat hij nooit veroordeeld werd, wordt hij in 2005 ‘ontheven van zijn verplichtingen als vicepresident’ door Thabo Mbeki.
Wanneer hij in datzelfde jaar aangeklaagd wordt in een verkrachtingszaak – waar hij weliswaar voor wordt vrijgesproken in 2006 – lijkt de politieke toekomst van Zuma onzeker. Toch wordt hij in 2007 verkozen tot voorzitter van het ANC, wat in de praktijk betekent dat hij ook de volgende president zal worden.
Er zijn verschillende redenen waarom Zuma, ondanks de talloze schandalen rond zijn persoon, toch verkozen wordt tot voorzitter van het ANC. Eén daarvan is dat Zuma een linkser imago heeft dan zijn voorganger en volop gesteund werd door vakbond COSATU en de Zuid-Afrikaanse communistische partij SACP, twee belangrijke organisaties binnen de ‘alliantie’ die bij verkiezingen kandidaten op de ANC-lijst hebben. Zij willen na jaren neo-liberaal beleid van Mbeki dat het ANC terug een linksere koers vaart.
Presidentschap
De retoriek van Zuma mag dan wel linkser en meer ‘pro-poor’ zijn, in zijn beleid als president van het land is daar weinig van te merken. Critici en sociale protestbewegingen ter linkerzijde stellen dan ook dat er voor de overgrote meerderheid van de bevolking nauwelijks iets veranderd is op sociaaleconomisch vlak. Shawn Hatting, onderzoeker bij FOS-partner ILRIG: “het is een illusie dat Zuma de linkervleugel van het ANC zou vertegenwoordigen. De fractiestrijd binnen het ANC is er geen tussen links en rechts, maar is er een tussen twee verschillende fracties van het kapitaal. Enerzijds heb je het traditionele ‘witte’ monopoliekapitaal dat vertegenwoordigd werd door Mbeki en vandaag door mensen als Gordhan en Ramaphosa. Anderzijds heb je de nieuwe kapitalisten zoals de Guptas en de Hulleys, die Zuma als hun stroman gebruiken. Daar gaat de echte strijd binnen het ANC over: welke fractie van het kapitaal mee aan het roer mag staan en wie zo overheidscontracten binnenrijft.”
Ook de schandalen rond Zuma gaan niet liggen. Hij lapt de verplichting aan zijn laars om zijn vermogen bekend te maken binnen de zestig dagen na zijn aantreding, doet politieke benoemingen die stof doen opwaaien en komt op het einde van zijn eerste termijn in opspraak omdat hij overheidsgelden misbruikt heeft om zijn privéwoning te verfraaien (onder andere voor de aanleg van een zwembad in het kader van de ‘brandveiligheid’).
Ondanks speculaties dat dit Zuma’s kop zou kosten op de ANC-conferentie, wordt hij in 2014 toch herverkozen als voorzitter. Het ANC wil zich naar de buitenwereld profileren als een sterke partij, kort na het overlijden van Nelson Mandela, en propageert de ‘eenheid’. Dit houdt ook in dat de traditie gerespecteerd wordt en de zittende president naar voor geschoven wordt voor een tweede ambtstermijn.
Tweede ambtstermijn
Zuma’s tweede termijn start onder een slecht gesternte. In 2015 ontslaat hij de minister van financiën Nhlanhla Nene, omdat deze te nauw toeziet op een correcte besteding van overheidsuitgaven. Hij installeert zijn vertrouweling David van Rooyen op die post. De publieke opinie, de internationale markten en de partners in de alliantie reageren furieus. Zuma moet uiteindelijk buigen, ontslaat vier dagen later van Rooyen en benoemt de persoon die door het ANC naar voor geschoven wordt, Pravin Gordhan.
Een paar maanden later beslist het grondwettelijk hof dat Zuma de kosten die hij aan zijn privéwoning maakte moet terugbetalen. Opnieuw een publieke nederlaag voor de president. In dezelfde periode bast het Guptaschandaal los.
De Gupta’s zijn een Indische familie die na het einde van het apartheidsregime een waar economisch imperium hebben uitgebouwd in Zuid-Afrika. Atul Gupta, één van de broers, wordt zo de zevende rijkste persoon in Zuid-Afrika. Om hun economische macht uit te bouwen, onderhielden de Gupta’s goede relatie met belangrijke politici, inclusief Zuma.
Maar de relaties gaan wel heel ver. Het is niet meer duidelijk wie nu wie controleert. Zo zouden de Gupta’s ministerposten hebben aangeboden aan politici, wat te verstaan geeft dat ze danig veel invloed hadden op Zuma. In Zuid-Afrika wordt er zelfs het woord ‘state capture’ voor uitgevonden, waarbij bedrijven en politici de staat overnemen en runnen in hun eigen belang. Zowel het Openbaar Ministerie als het ANC starten een onderzoek naar state capture. Ondertussen spreekt men in Zuid-Afrika van de Zupta’s.
In 2016 lijkt de ANC de crisis voor het eerst echt cash te betalen. Bij de lokale verkiezingen verliest het 8% van de stemmen en scoort met net geen 54% haar laagste score sinds ’94. Maar belangrijker, het verliest de controle over drie van de acht grootsteden in Zuid-Afrika en in Kaapstad bouwt de oppositiepartij, de Democratic Alliance, haar overwicht verder uit. Er worden na de verkiezingen coalities zonder het ANC gemaakt in Johannesburg, Pretoria en Nelson Mandela Bay.
Er zijn verschillende redenen voor het verlies van het ANC. De ontgoocheling van de bevolking in de townships over 20 jaar ANC-beleid heeft ervoor gezorgd dat een groot deel van hun traditionele machtsbasis ofwel thuisgebleven is, ofwel voor een oppositiepartij gestemd heeft. De schandaalsfeer rond Zuma heeft hier zeker toe bijgedragen. De links-populistische partij EFF, die voor het eerst opkwam bij lokale verkiezingen, behaalde ruim 8% van de stemmen. Daartegenover was de opkomst in de rijkere suburbs massaal, waar de DA van kon profiteren.
Kroniek van een aangekondigd vertrek
In elk geval werd het groeiend ongenoegen met deze verkiezingsuitslag duidelijk zichtbaar en de autoriteit van Zuma krijgt een nieuwe knauw. Begin 2017 beslist Zuma dan om de truc die twee jaar eerder mislukte opnieuw te proberen. Hij ontslaat minister van financiën Gordhan, die – alhoewel hij eerder ook in opspraak kwam in een affaire rond de belastingdienst – een cleane reputatie had bij de publieke opinie. Daarop kwamen 60 000 mensen op straat om het ontslag van Zuma te eisen. Ook de vroegere kameraden van de SACP en COSATU vragen nu het ontslag van Zuma.
Zuma must fall is nu alomtegenwoordig: op straat, op sociale media en in het parlement. Daar worden verschillende moties van wantrouwen ingediend, maar de ANC-parlementairen volgen de marsorders van de partij, waardoor Zuma kan blijven zitten. Het wordt nog even spannend in augustus 2017, als er voor het eerst een anonieme vertrouwensstemming komt. Zo’n 25 ANC-parlementairen volgen de partijlijn niet, maar dat is niet genoeg om Zuma af te zetten. Zuid-Afrika zet zijn hoop dan maar op de voorzittersverkiezingen binnen het ANC die gepland staan voor december.
Daar gaat de strijd tussen twee kandidaten: Cyril Rampahosa en Nkosazana Dlamini Zuma, ex vrouw van. Het is vooraf duidelijk dat de uitslag ook bepalend zal zijn voor Jacob Zuma’s politieke en persoonlijke toekomst. Ramaphosa, een politiek opponent van Zuma, wint het pleit en vrijwel onmiddellijk komen er speculaties over een vervroegd ontslag van de president.
In januari en februari onderneemt de nieuwe leiding van het ANC verschillende pogingen om Zuma te overtuigen om de eer aan zichzelf te houden. Maar noch Ramaphosa zelf, noch de top zes van de partij, noch een nationale conferentie van het ANC slagen erin om Zuma naar de uitgang te duwen. Zuma wil minstens blijven zitten tot juli om nog deel te kunnen nemen aan de BRICS-conferentie en heeft nog een aantal andere eisen.
Ondertussen bereidt de oppositie een nieuwe motie van wantrouwen voor in het parlement. Het ANC voert de druk op en laat aan Zuma weten dat hij tot woensdag 14 februari de tijd heeft om zelf op te stappen, of dat het anders op donderdag zijn parlementsleden de opdracht zal geven om mee te stemmen met de oppositie. Zuma zelf klinkt nog strijdvaardig in een interview op de nationale televisie in de late namiddag, maar moet zich uiteindelijk toch gewonnen geven en kondigt om tien uur ’s avonds zijn ontslag aan. Zuid-Afrika haalt opgelucht adem.
Cyril Ramaphosa
Verwacht wordt dat vandaag nog, donderdag 15 februari, Cyril Ramaphosa door het parlement ingezworen zal worden als nieuwe president van Zuid-Afrika. Morgen zou hij al de State of the Nation Address geven, zeg maar de Zuid-Afrikaanste State of the Union.
De markten reageren alvast positief, de Zuid-Afrikaanse Rand steeg onmiddellijk in waarde. De politieke rust lijkt terug te keren in Zuid-Afrika en het ANC zal met Ramaphosa aan het roer met vertrouwen naar de verkiezingen van 2019 kunnen stappen. Of de paleisrevolutie aan de top van het ANC een verschil zal betekenen voor de 30,4 miljoen Zuid-Afrikanen die onder de armoedegrens leven is weer een andere vraag.
Blijf op de hoogte
Meer weten over de evoluties in Zuid-Afrika? Schrijf je in op onze nieuwsbrief!