Een mislukte staat
De Peruaanse hoofdstad Lima was vroeger de zetel van de Spaanse koloniale macht in Latijns-Amerika. De elites bleven bestaan door de tijd heen en de sociale veranderingen die het land heeft ondergaan. Vanaf de stichting als koloniale enclave in de 16e eeuw tot de onafhankelijkheid van Spanje in het begin van de 19e eeuw. De elites in het vice-koninkrijk Lima wisten hoe ze zichzelf moesten ‘resetten’.
Aan het begin van de 20e eeuw werden die witte elites, dankzij het transnationale kapitaal, de politieke, ideologische, economische en culturele motor van het land. In de tweede helft van de 20e eeuw werden hun privileges echter ernstig op de proef gesteld door twee grote bedreigingen. De eerste was de landhervorming van 1969, die een einde maakte aan de grote koloniale concentratie van de grond. De landhervorming stelde de feodale en slaafse verhoudingen tussen de inheemse meerderheden (pongo’s – inheemse lijfeigenen) en de witte elite in vraag. De tweede bedreiging van de status quo kwam in de jaren zeventig van een krachtige sociale beweging, die de landhervorming bijna uitdiepte met nieuwe sociale en economische hervormingen.
De oligarchie overwon beide bedreigingen. Met Operatie Condor (een samenwerkingsverband tussen dictatoriale regimes in Latijns-Amerika) en de opmars van de communistische rebellenbeweging Lichtend Pad eindigden de sociale hervormingen in bloed en vuur. Als antwoord op de crisis die het Lichtend Pad veroorzaakt had, legde Alberto Fujimori aan het begin van de jaren negentig neoliberale hervormingen op. Hij creëerde een nieuw ontwikkelingsmodel, dat een nieuw ‘sociaal pact’ vereiste. De kern daarvan was de grondwet van 1993, die volgens het neoliberale handboek de sociale en economische rechten versoepelde of afschafte. Peru ging zijn grondstoffen exporteren en privatiseerde strategische sectoren als gezondheidszorg, onderwijs, pensioenen en vervoer.
Een mislukte ‘democratische’ overgang
Na 10 jaar dictatoriaal regime, gesteund door het leger, kwam in 2000 een einde aan het bewind van Alberto Fujimori. Hij maakte plaats voor de zogenaamde democratische overgang. Die had vooral tot doel de door het corrupte Fujimori-regime gecontroleerde staatsinstellingen te herstellen. Het nieuwe bewind besliste ook de oorlogsmisdaden van het interne gewapende conflict, dat het land van 1980 tot 1992 heeft geteisterd, te onderzoeken, te berechten en te herstellen. Een conflict dat aan meer dan 75.000 Peruanen het leven heeft gekost en waarbij ongeveer 20.000 personen zijn verdwenen.
Die ‘senderisering’ (Sendero Luminoso = Lichtend Pad) van de hele linkse sociale en politieke beweging door de ordediensten was erop gericht elke stem van dissidentie of oppositie tegen het regime uit te schakelen. De neoliberale hervormingen waren immers niet mogelijk zonder een noodtoestand van terreur en angst, waarin linkse en progressieve bewegingen werden gecriminaliseerd en bestempeld als terroristen of ‘senderisten’.

Tijdens de twee decennia van democratische overgang sinds 2000 werden de instellingen hersteld, de mensenrechten (althans formeel) nageleefd en de slachtoffers van het staatsgeweld tijdens het interne gewapende conflict erkend. Maar de sociale en economische hervormingen bleven uit. De elites, die eerder Fujimori aan de macht hadden geholpen en zijn oorlogsmisdaden rechtvaardigden, slaagden erin zich te ‘resetten’ en bleven de baas in Peru. Zij versterkten hun economische macht in alliantie met het grote internationale kapitaal en bleven de belangrijkste economische conglomeraten van het land bezitten. Die machtsgroepen hebben aandelen in de mijnsector, maken vette winsten met de privé-pensioenfondsen, en één groep concentreert 80% van de belangrijkste massamedia in het land.
De elites financierden tijdens de democratische overgang de belangrijkste rechtse partijen. Tegelijk behielden ze hun macht binnen de staat en de instellingen. En wanneer hun kandidaten bij de verkiezingen verloren, was het veroveren van de staat de perfecte strategie om hun agenda op te leggen in het parlement of de regering. De schitterende macro-economische cijfers waren de trots van de verdedigers van het model, dat zij het “Peruaanse wonder” doopten.
Tot covid-19 opdook en dit model door miljoenen Peruanen in twijfel werd getrokken, als een struikelblok voor de toegang tot gezondheid en een waardig leven. Het precaire leven en de ongelijkheid kwamen aan het licht met de ruim 220.000 doden die covid veroorzaakte. De sociale en economische crisis viel nog moeilijk te verbergen met macro-economische cijfers.
Een pongo president?
Is het mogelijk dat een knecht president wordt in een land waar blanke elites al meer dan vijf eeuwen de baas spelen? In een ander deel van de wereld waarschijnlijk niet, maar in Peru wel.
Na de landhervorming en de herverdeling van de grond vanaf 1969 werden de pongo’s vrijgelaten. Maar zonder veel ontwikkelingskansen trokken miljoenen naar Lima, om de hoofdstad voorgoed te bezetten en te veranderen. Duizenden andere bleven en werden kleine grondbezitters. In veel gevallen accumuleerden de voormalige boeren of hun afstammelingen een klein kapitaal, en in sommige gevallen zelfs grote fortuinen.
Ze werden een opkomende sociale klasse, met ook politieke aspiraties. Die klasse heeft lange tijd in de marge van de staatsinstellingen gehandeld. Tegelijkertijd waren de voormalige boeren diegene die de grotendeels informele economie van Peru het meest dynamiseerden. De laatste twee decennia zijn zij erin geslaagd de staat binnen te dringen, door linkse en rechtse politieke partijen te vormen. Daarmee joegen ze de oude elite in Lima tegen zich in het harnas. De nouveaux riches namen actief deel aan de verkiezingen in 2021. De politieke beweging die Pedro Castillo aan de macht gebracht heeft, komt voort uit die opkomende sociale klasse, die na decennia eindelijk de uitvoerende macht wist te veroveren.
De orde herstellen
Zodra de verkiezingsuitslag in juni 2021 Pedro Castillo tot winnaar uitriep, besloten de elites om de wil van de kiezers te negeren. Castillo versloeg immers hun favoriete kandidaat: Keiko Fujimori, dochter van de voormalige dictator Alberto Fujimori. Alleen al de kandidatuur van Castillo was een bedreiging voor de economische machtsgroepen. Hij beloofde namelijk een grondwetgevende vergadering bijeen te roepen om de oude neoliberale grondwet van 1993 te wijzigen.
Het parlement, het grootkapitaal, de media, de rechterlijke macht en de procureur-generaal begonnen vanaf de eerste dag dat Castillo aan de macht kwam met hun strategie om hem omver te werpen. Om de rechtervleugel te sussen gaf Castillo toe. Hij stelde een vriend van het bedrijfsleven aan als nieuwe minister van Economie. Hij vergat zijn belofte van een grondwetgevende vergadering. Zijn entourage van ambitieuze carrièremakers werd ontmaskerd door de ijverige media, die klaarstonden om zijn regering te destabiliseren. De erosie van de partij Peru Libre, waarmee hij de verkiezingen won, verzwakte hem grondig.
De elites verscherpten ook de tegenstellingen tussen Lima en de regio’s. Ze riepen op tot strijd tegen het “communisme”, gedreven door nostalgie naar de tijd dat Alberto Fujimori de inheemse volkeren en boeren in het zuiden van Peru afslachtte. Die waren volgens de rechtse retoriek immers vurige strijders van het Lichtend Pad. Maar in feite hebben de zelfverdedigingscomités van georganiseerde boeren het Lichtend Pad militair verslagen.
De witte elite van Lima wou de ‘natuurlijke’ orde der zaken herstellen. Voor deze machtsgroepen was het onmogelijk dat een afstammeling van een pongo president wordt. Wie hem durfde te steunen, was een vijand van de ontwikkeling, een communist. Hij moest verslagen worden, zoals Fujimori in de jaren negentig deed met het Lichtend Pad.
Na slechts zestien maanden van aanvallen door de rechtervleugel was Castillo aan het eind van zijn latijn. Hij was niet langer de spreekbuis van de marginale groepen die door het ‘Peruaanse neoliberale wonder’ vergeten werden.
De perfecte storm en een nieuwe staatsgreep
Castillo werd in het nauw gedreven door ernstige beschuldigingen van corruptie door het openbaar ministerie, de lastercampagne en een nieuwe poging van het parlement om hem af te zetten. Hij begreep dat hij eerst moest handelen, om niet aangeklaagd te worden en in de cel te belanden. Maar hij reageerde verkeerd en drukte op 7 december op de ‘nucleaire knop’, die de president de macht geeft om het parlement te ontbinden.
In tegenstelling tot Alberto Fujimori en Martin Vizcarra vroeger kreeg hij echter van niemand steun. Twee uur na zijn toespraak werd hij door zijn eigen presidentiële escorte overgedragen aan de politie wegens rebellie en gevangengezet. De strijdkrachten steunden hem niet. Al zijn ministers namen ontslag. De kortste en minst efficiënte coup in de Peruaanse geschiedenis maakte plaats voor een nieuwe rechtse coup, die de elites al hadden voorbereid sinds zij de verkiezingen hadden verloren in juni 2021.
Politieke intimidatie van Pedro Castillo en zijn vice-president Dina Boluarte was zestien maanden lang aan de orde van de dag. Ook Boluarte werd meermaals door het parlement gedagvaard en ondervraagd wegens vermeende corruptie. Maar enkele dagen vóór Castillo werd afgezet door het parlement, werden alle beschuldigingen van corruptie tegen Boluarte in het parlement verrassend geklasseerd. Zo kwam het verraad van Boluarte al in zicht.
Peru's eerste vrouwelijke president
Boluarte is net als Castillo uit het Andes-gebergte afkomstig en spreekt ook Quechua. In haar toespraak na de bloedbaden in Ayacucho en Apurimac, toen ze slechts drie dagen president was, sprak ze enkele korte woorden Quechua om haar landgenoten te kalmeren. Maar in feite bedreigde ze hen.
In de Andes leefden naast de pongo’s (boerenknechten) ook de misti’s, de witte elite van de Andes. Boluarte is één van hen. De misti’s gedroegen zich in het verleden afschuwelijk tegen de pongo’s en dienden intussen de witte elite in Lima.
Boluarte is de president die de elite altijd heeft gewild, een Andes-versie van Keiko Fujimori. Zonder aarzelen gaf ze de opdracht tot de totale militarisering van het land, zoals Fujimori in de jaren negentig. Het parlement liet prompt zijn confrontatie met de regering vallen. In naam van de “ontwikkeling van alle Peruanen” hebben zij een bestand afgekondigd. De regering-Boluarte bestaat uit de meest ranzige technici van de neoliberale rechtervleugel in Peru.

Het hoofd van het commando van de strijdkrachten negeert Boluarte openbaar en gaf zelf een politieke boodschap tijdens een persconferentie van de president. Kortom, er is een dictatuur van de strijdkrachten aan de macht, met de steun van de witte elites in Lima. En met een civiel en vrouwelijk gezicht, dat van Boluarte. Gelegitimeerd door de grote concentratie van de media, in handen van een familie van de oubollige oligarchie.
Wat is de balans van de eerste dagen van het bewind van Boluarte en het parlement? In 13 dagen 28 vermoorde Peruanen, onder wie een aantal tieners. Allemaal door kogels of projectielen, de meeste doorzeefd door het leger in Ayacucho. Die regio telde de meeste doden tijdens het interne gewapende conflict in de jaren tachtig. De wreedste jaren van het conflict keren nu terug: willekeurige arrestaties, invallen in kantoren van politieke partijen en volksorganisaties, het zaaien van vals bewijsmateriaal, beschuldigingen van terrorisme, naast andere schendingen van de mensenrechten.
De regering verhult haar nostalgie naar de duistere jaren tachtig niet. Ze schildert de volksopstand in veel regio’s van het land af als een plan van het Lichtend Pad om de macht te bestormen. Een verhaal dat door de media steeds opnieuw wordt herhaald. Maar had dezelfde rechtse elite het terrorisme van het Lichtend Pad niet definitief verslagen begin jaren negentig en zo het land van het communisme gered? De reactionaire krachten grijpen het recente geweld en de niet geheelde wonden aan om de sociale beweging in diskrediet te brengen.
Noodtoestand of staatsterrorisme
Tijdens de bloedigste jaren van de contrasubversieve strijd greep Fujimori de gruwelijke praktijken van het Lichtend Pad aan om gans links en de sociale beweging te onderwerpen. Het resultaat? De systematische executie van duizenden Peruanen: studentenleiders, vakbonds- en boerenleiders, sociale en buurtleiders, zowel door de regering als door het Lichtend Pad. Om nog te zwijgen van het beleid van de verschroeide aarde in de Andes-regio’s met genocidale kenmerken. De militarisatie leidde tot meerdere bloedbaden in boerengemeenschappen en martelcentra. Dat repressieve apparaat was enkel mogelijk omdat de strijdkrachten geen einde maakten aan het anti-oproerbeleid van Fujimori, maar het net uitvoerden, met talloze misdaden tegen de mensheid.
Vandaag, dertig jaar later, vissen de huidige president en de strijdkrachten meerdere van die militairen op, onder meer om de nationale inlichtingendienst te leiden. Volgens de retoriek van het huidige civiel-militaire regime is de sociale opstand in Peru immers een uiting van terrorisme, dat met bloed en vuur moet bestreden worden. De meest ervaren en loyale soldaten zijn nodig om te strijden voor “vaderland en ontwikkeling”. Straffeloos geweld is opnieuw aan de orde van de dag. Politieke en sociale leiders worden opnieuw bedreigd door rechts. De noodtoestand van Boluarte is een vrijbrief voor de repressieve krachten om de mensenrechten te schenden. De meerderheid van de Peruanen erkent Boluarte niet als president en eist snel verkiezingen.
De rol van de VS
Je moet de rechtse staatsgrepen in Latijns-Amerika lezen in geopolitieke termen. Peru is geen uitzondering. Het nieuwe regime heeft de steun van de VS-ambassade. Ondanks de 28 vermoorde Peruanen wordt de schending van de mensenrechten nergens aan de kaak gesteld. Erger nog, Boluarte en het leger verklaarden dat soldaten of politieagenten die “over de schreef gingen” voor militaire rechtbanken zullen worden berecht. Dit duidelijk signaal van straffeloosheid wekt echter geen bezorgdheid op bij de regering-Biden. Integendeel, zij heeft de inhuldiging van Boluarte als president verwelkomd.
De berechtiging door de militairen zelf is een praktijk die in de jaren negentig ook toegepast werd door Alberto Fujimori. Wie zwijgt bij dergelijke bloedbaden en straffeloosheid maakt zich medeplichtig. In Latijns-Amerika weten we goed dat wanneer ‘de ambassade’ een regering steunt, deze internationale legitimiteit verwerft en middelen verkrijgt om het regime in stand te houden.
De VS lijken de krachten in Latijns-Amerika te herschikken na anderhalf decennium van progressieve regimes in de regio. Het volk van Peru, het ‘niet-officiële’ volk van het Andes-hooggebergte en de Amazone-vlakte, heeft echter besloten de strijd voort te zetten. De val van Castillo is niet meer dan een nieuwe bladzijde in de lange geschiedenis van onrechtvaardigheid sinds de koloniale periode. De geschiedenis van een mislukte staat en van het neoliberalisme dat met bloed en vuur is opgelegd. Een voortdurende spiraal van geweld in het onofficiële Peru, dat opnieuw de aanval incasseert van de elite in Lima. Die laatste roept schaamteloos op tot een genocide, een ijzeren vuist, kogels voor de “stoute mestiezen en terroristen”.
Is er nog een uitweg?
Er zijn twee mogelijkheden om het bloedvergieten te stoppen: politieke wil of sociale pressie. De eerste optie is bijna onmogelijk. Rechts toont geen enkele politieke wil om de macht los te laten, zelfs niet als het land in een kerkhof wordt herschapen. Pressie van de straat is dus de enige optie die de Peruanen hebben, met alle risico’s die dat inhoudt.
Er moet een nieuwe bestuursraad van het parlement komen, die Peru verlost van de huidige voorzitter José Williams. Die gepensioneerde generaal werd vervolgd voor de afslachting van 69 boeren in Ayacucho tijdens de jaren tachtig. Zijn contrasubversieve operaties kostten het leven aan onschuldige kinderen en vrouwen. Een beruchte rechtelijke uitspraak liet Williams echter vrijuit gaan. Als Boluarte zou aftreden of het leger haar zou afzetten, zou deze Williams de volgende president van Peru worden.

Het nieuwe parlementsbestuur met een nieuwe voorzitter zou zo snel mogelijk nieuwe algemene verkiezingen moeten uitschrijven in 2023. Tegelijk zou het een referendum moeten houden over de vraag of Peru de huidige grondwet van Fujimori uit 1993 wil vervangen via een grondwetgevende vergadering.
Het zou ook een procedure voor de afzetting van Boluarte moeten lanceren, wegens de moord op 28 Peruanen die gebruikmaakten van hun recht om te protesteren. De sociale pressie zal daarbij cruciaal zijn om ook meerdere rechtse parlementsleden zover te krijgen om voor haar afzetting te stemmen. De nieuwe parlementsvoorzitter, iemand zonder processen wegens misdaden tegen de mensheid, zou na de afzetting van Boluarte de nieuwe president worden. Met de afzetting van Boluarte en nieuwe verkiezingen zouden de twee belangrijkste eisen van de sociale uitbarsting worden ingewilligd.
Situatie op 20 december
Vandaag is het 20 december, enkele uren voor het begin van de nationale staking op 21 en 22 december om het aftreden van Boluarte en nieuwe algemene verkiezingen in 2023 te eisen. Het parlement heeft net gestemd tegen vervroegde verkiezingen in 2023, om zijn mandaat met 19 maanden te verlengen tot juli 2024. Dat betekent meer repressie, meer moorden en tijd zat voor de reactionaire krachten om de controle te veroveren over meerdere staatsinstellingen. Boluarte en het parlement hebben nogmaals beslist om niet te luisteren naar de sociale opstand. Ze voelen zich veilig met de steun van de witte elites in Lima. Ze hebben de steun van de strijdkrachten en de massamedia.